قوانین | کلینیک حقوقی وکیلان

باب دوم وظايف و اختيارات مجلس شوراي اسلامي ‌

مبحث اول: نحوه بررسي و رأي اعتماد به هيأت وزيران

ماده 188: رئيس جمهور موظف است حداكثر ظرف مدت دو هفته پس از انجام مراسم تحليف يا سقوط دولت يا تغيير نيمي از وزراء از ابتداي شروع به كار دولت، ضمن تقديم برنامه كلي، اسامي وزراي پيشنهادي وزارتخانه ها را كه داراي تجربه و تخصص مرتبط هستند به همراه شرح حال، برنامه ها، سوابق و سمتهاي علمي و اجرائي و ساير امتيازات قابل استناد، به مجلس تسليم كند.
رئيس مجلس مكلف است نامه معرفي هيأت وزيران و ضمائم آن را در اولين جلسه علني اعلام وصول قرائت كند، سپس معرفي نامه و مستندات را براي بررسي به كميسيون يا كميسيون هاي تخصصي مرتبط ارجاع دهد.
كميسيون يا كميسيون هاي مرتبط موظفند پس از بررسي صلاحيت، انطباق مدارك، سوابق و برنامه هاي وزير پيشنهادي و تطبيق آنها با اسناد بالادستي ظرف مدت يك هفته گزارش خود را به هيأت رئيسه ارائه كنند تا براي اطلاع نمايندگان چاپ و توزيع شود. گزارش مذكور قبل از صحبت مخالفان و موافقان توسط سخنگو قرائت مي شود.

تبصره 1: – فرصت سخنگو براي ارائه گزارش در مورد هر وزير ده دقيقه است. در صورتي كه بررسي برنامه وزير پيشنهادي به بيش از يك كميسيون تخصصي ارجاع شده باشد، سخنگوي هر كميسيون حداكثر به مدت پنج دقيقه گزارش خود را ارائه مي كند.

ماده 189: يك هفته پس از معرفي دولت، براي بحث و بررسي خط مشي و اصول كلي برنامه دولت و اخذ رأي اعتماد براي هيأت وزيران‌ جلسات مجلس به‌ طور متوالي تشكيل مي‌گردد. با پيشنهاد رئيس و تصويب مجلس، جلسات بصورت صبح و بعد از ظهر برگزار خواهد شد. مجلس در‌اين جلسات نطق نخواهد داشت.

ماده 190: قبل از تشكيل اولين جلسه بررسي برنامه‌هاي دولت و اخذ رأي اعتماد هيأت وزيران، نمايندگان مخالف و موافق برنامه، خط مشي و‌اصول كلي و تركيب هيأت وزيران و نيز نمايندگان مخالف و موافق هريك از وزيران به تفكيك برنامه و هر وزير در برگه‌ هاي جداگانه ثبت نام مي‌نمايند. ‌
هريك از نمايندگان حق دارند تمام يا قسمتي از وقت خود را در اختيار نماينده ديگر قرار دهد. در شروع بحث در مورد هيأت وزيران، رئيس جمهور‌ برنامه دولت را تشريح و ضمن معرفي وزيران از تركيب هيأت وزيران دفاع خواهد نمود. پس از آن مجلس ، بررسي برنامه دولت و تركيب هيأت وزيران‌را با اظهارات پنج نفر از نمايندگان مخالف و پنج نفر از نمايندگان موافق با حفظ ترتيب يكنفر مخالف و يكنفر موافق و هر كدام براي مدت پانزده دقيقه‌ انجام خواهد داد. ‌
رئيس جمهور يا كساني كه او تعيين خواهد نمود به سوالات و اظهارات مخالفان پاسخ مي‌ دهند. مجموع مدت نطق اوليه رئيس جمهور و دفاعيات اخير‌ دو و نيم ساعت خواهد بود. در پي اظهارات و دفاعيات رئيس جمهور، مجلس شور در مورد برنامه‌ها و صلاحيت هر يك از وزيران را به صورت جداگانه‌ آغاز خواهد نمود. درمورد هر وزير دو نفر از نمايندگان مخالف و دو نفر از نمايندگان موافق با حفظ ترتيب يكنفر مخالف و موافق هركدام براي مدت‌ پانزده دقيقه فرصت خواهند داشت. پس از آن وزير و در صورت صلاحديد رئيس جمهور به مدت سي دقيقه براي دفاع از برنامه و صلاحيت وزير‌ مطروحه وقت خواهند داشت.
بحث و بررسي براي تك تك وزيران به ترتيب حروف الفباي وزارتخانه به همين شيوه انجام مي‌ گيرد، رئيس جمهور‌ مي‌ تواند با استفاده از وقت وزيران در پايان و به‌ طور يكجا از آنان دفاع نمايد. پس از آن رأي‌ گيري به عمل مي‌آيد و‌ شمارش و اعلام نتيجه آرا پس از رأي‌ گيري براي همه وزراء صورت خواهد گرفت. سوالات كتبي نمايندگان در طول مدتي كه برنامه دولت مطرح است‌ از طريق رئيس مجلس به رئيس جمهور يا وزير مربوط داده خواهد شد.

تبصره 1: در موارد معرفي يك يا چند وزير (‌كمتر از نصف مجموع وزراء) پس از نطق اوليه رئيس جمهور به مدت يكساعت بدون بحث در‌ كليات برنامه‌ها و تركيب هيأت‌ وزيران تنها در مورد برنامه‌ها و صلاحيت وزيران پيشنهادي به‌ ترتيب فوق‌الذكر اقدام خواهد شد.

تبصره 2: چنانچه مجلس به يك يا چند وزير رأي اعتماد نداد و يا وزارتخانه اي به هر دليل وزير نداشته باشد، رئيس جمهور موظف است با رعايت اصل يكصد و سي و پنجم (135) قانون ‌اساسي حداكثر قبل از سه ماه فرد يا افراد ديگري را براي اخذ رأي به مجلس معرفي نمايد. ‌

ماده 191: درمورد اصول هشتاد و هفتم (87) و يكصد و سي و ششم (136) قانون اساسي، كيفيت رأي اعتماد به وزير يا هيأت وزيران و همه‌ مسائل مربوط به آن طبق اين آيين‌نامه خواهد بود.
‌تشخيص مسائل مهم و مورد اختلاف مذكور در اصل هشتاد و هفتم (87) كه دولت مي‌تواند در زمينه آنها از مجلس رأي اعتماد بگيرد، با هيأت وزيران‌است.

مبحث دوم: نحوه بررسي اصول هشتاد و هشتم (88) و ‌هفتاد و ششم
(76) قانون اساسي

قسمت اول : تذكر و سؤال: ‌

فقره الف: الف – تذكر:

ماده 192: در كليه مواردي كه نماينده يا نمايندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسي ، از رئيس جمهور يا وزير در باره يكي از‌وظايف آنان حق سؤال دارند، مي‌توانند درخصوص موضوع موردنظر به رئيس جمهور و وزير مسؤول كتباً تذكر دهند.
هيأت رئيسه خلاصه تذكر را در جلسه علني مجلس قرائت و متن كامل تذكر را به رئيس جمهور يا وزير مربوط ابلاغ مي نمايد.

تبصره 1: ـ قبل از پايان هر جلسه علني حداكثر پنج نفر از نمايندگان مي‌توانند هر كدام به مدت دو دقيقه تذكر شفاهي دهند و در صورتي كه متقاضيان بيش از پنج نفر باشند به قيد قرعه تعيين مي‌شوند. نمايندگان نمي‌توانند در مدت يك ماه بيش از يك بار تذكر شفاهي دو دقيقه‌اي فوق را بدهند و حق واگذاري به نماينده ديگر را ندارند.و همچنين پس از اتمام تذكر دو دقيقه اي،‌ به تناسب وقت باقيمانده از جلسه علني در صورت درخواست هر يك از نمايندگان ديگر براي بيان تذكر موارد ضروري، رئيس جلسه مي تواند حداكثر به هشت نماينده فرصت تذكر شفاهي يك دقيقه اي اختصاص دهد.

فقره ب: ب - سؤال: ‌

ماده 193: نحوه رسيدگي به سؤال نماينده از وزير به شرح ذيل خواهد بود:

بند 1: هر نماينده مي تواند راجع به مسائل داخلي و خارجي كشور از وزير مسؤول در باره وظايف او سؤال نمايد سؤال بايد كتبي و صريح بوده و در فرم مخصوص كه هيأت رئيسه تهيه مي نمايد توسط نماينده تنظيم و به هيأت رئيسه تسليم شود. هيأت رئيسه موظف است سؤال را فوري به كميسيون تخصصي ذي ربط ارسال نمايد.

بند 2: كميسيون موظف است حداكثر ظرف مدت پانزده روز پس از وصول سؤال، جلسه اي با حضور وزير و سؤال كننده تشكيل دهد و با استماع نظرات سؤال كننده و وزير و بررسي هاي لازم، به موضوع رسيدگي كند.

بند 3: چنانچه سؤال كننده، توضيحات وزير را قانع كننده نداند، كميسيون با تعيين قلمرو «ملي» يا «منطقه اي» سؤال، بلافاصله نسبت به ارجاع سؤال ملي به هيأت رئيسه جهت اعلام وصول در اولين جلسه علني اقدام مي نمايد.

بند 4: در رابطه با سؤال منطقه اي، كميسيون موظف است حداكثر ظرف مدت ده روز نسبت به ارائه راه حل و ارسال گزارش به هيأت رئيسه مجلس و رئيس جمهور (توسط رئيس مجلس) اقدام نمايد. هيأت رئيسه مساعي لازم نسبت به حل موضوع سؤال منطقه اي را به عمل مي آورد. چنانچه پس از پانزده روز از ارجاع نامه كميسيون، نماينده سؤال كننده همچنان موضوع را حل و فصل نشده بداند، از هيأت رئيسه درخواست طرح سؤال منطقه اي در جلسه علني را مي نمايد. هيأت رئيسه موظف است در اولين جلسه علني، سؤال منطقه اي را اعلام وصول و فوري به وزير ابلاغ و به كميسيون ذي ربط ارسال نمايد. كميسيون موظف است ظرف يك هفته گزارش نهايي را به هيأت رئيسه ارائه نمايد.

بند 5: طبق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسي، وزير مورد سؤال مكلف است حداكثر ظرف مدت ده روز از تاريخ ابلاغ سؤال در مجلس حضور يافته و به سؤال پاسخ دهد مگر آن كه وزير به صورت رسمي و با عذر موجه تقاضاي تأخير حداكثر براي مدت ده روز داشته باشد.

تبصره 1: ـ در صورت درخواست نماينده يا نمايندگان سؤال كننده، كميسيون مي تواند بررسي سؤال را حداكثر به مدت يك ماه به تعويق بيندازد.

تبصره 2: ـ هيأت رئيسه مكلف است هرگاه تعداد سؤالات قابل طرح در صحن علني ايجاب نمايد يك جلسه علني در هفته را به پاسخگويي به سؤالات اختصاص دهد.

تبصره 3: ـ هيأت رئيسه مي تواند كليه سؤالات يك نماينده از يك وزير را كه آماده طرح در جلسه علني باشد در يك جلسه در دستور قرار دهد. در اين صورت حداكثر زمان اختصاص داده شده نبايد از يك ساعت بيشتر شود كه به همان ترتيب و تناسب طرح سؤال از وزير در جلسه علني، به نماينده و وزير تخصيص مي يابد.

تبصره 4: جهت رعايت حق نمايندگان براي ايفاي وظايف نظارتي، هيأت ‌رئيسه موظف است ترتيبي اتخاذ نمايد تا سؤالات نمايندگاني كه در مجلس طرح نشده يا تعداد كمتري از سؤالات آنان در دستور قرار گرفته است، با اولويت بررسي و در دستور كار قرار گيرد.

ماده 194: در جلسه علني ابتدا گزارش كميسيون متضمن طرح سؤال و بررسي هاي انجام شده توسط سخنگو كميسيون به مدت حداكثر پنج دقيقه مطرح مي شود سپس وزير و نماينده سؤال كننده به ترتيب و هركدام به مدت حداكثر پانزده دقيقه توضيحات خود را ارائه مي دهند و در صورت قانع نشدن نماينده، رئيس جلسه نظر مجلس را در اين مورد اخذ مي كند. در صورتي كه اكثر نمايندگان حاضر از پاسخ وزير قانع نشوند، به منزله وارد ‌بودن سؤال است و رئيس مجلس موظف است موضوع را به رئيس ‌جمهور جهت رسيدگي ارجاع دهد.

تبصره 1: – عدم حضور وزير در مجلس و كميسيون به منزله وارد بودن سؤال مي باشد.

تبصره 2: سؤال كننده يا وزير مي توانند از وقت خود در جلسه علني طي دو نوبت استفاده نمايند

تبصره 3: گزارش كميسيون حداقل بيست و چهار ساعت قبل از طرح سؤال در مجلس بايد چاپ و بين نمايندگان توزيع شود.

تبصره 4: در صورتي كه سؤال توسط چند نماينده تنظيم گردد، نماينده منتخب سؤال كنندگان جهت توضيح سؤال در كميسيون و صحن علني بايد در فرم مربوط به سؤال مشخص گردد در صورت عدم توافق سؤال كنندگان، نماينده آنها توسط يكي از اعضاء هيأت رئيسه به قيد قرعه انتخاب خواهد شد.

تبصره 5: سؤال مي تواند شامل اجزاء متعدد باشد.

تبصره 6: ـ با تغيير وزير، سؤالاتي كه به تشخيص كميسيون تخصصي، مربوط به عملكرد فردي وزير است از دستور كار خارج مي شود و گزارش آن به هيأت رئيسه ارائه مي گردد.

ماده 195: چنانچه در هر دوره مجلس، سه بار با رأي اكثريت نمايندگان حاضر سؤالات نمايندگان از هر وزير وارد تشخيص داده شود طرح استيضاح وزير درصورت رعايت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسي و آئين نامه داخلي در دستور كار مجلس قرار خواهد گرفت.

ماده 196: ـ براساس اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسي، در صورتي كه حداقل يك ‌چهارم كل نمايندگان بخواهند درباره يك يا چند وظيفه رئيس‌ جمهور سؤال كنند، بايد سؤال يا سؤالات خود را به طور صريح و روشن و مختصر همگي امضاء و به رئيس مجلس تسليم نمايند. رئيس مجلس موضوع را در اسرع وقت به كميسيون‌هاي تخصصي مربوط ، ارجاع مي‌نمايد. هر كميسيون موظف است حداكثر ظرف يك هفته با حضور نماينده معرفي شده رئيس ‌جمهور به آن كميسيون و نماينده منتخب سؤال ‌كنندگان تشكيل جلسه دهد. در اين جلسه نماينده رئيس ‌ جمهور پاسخ مقتضي را از طرف رئيس ‌جمهور ارائه خواهد نمود تا به نمايندگان سؤال‌ كننده گزارش شود.
پس از يك هفته از طرح سؤال در كميسيون يا كميسيون‌ ها چنانچه هنوز حداقل يك ‌چهارم كل نمايندگان مجلس از سؤال خود منصرف نشده باشند رئيس مجلس موظف است در اولين جلسه سؤال يا سؤالات آنان را قرائت و فوراً براي رئيس ‌جمهور ارسال كند. اين سؤال يا سؤالات ظرف چهل و هشت ساعت تكثير و در دسترس نمايندگان قرار مي‌گيرد.

تبصره 1: ـ تعداد سؤالات نبايد از پنج سؤال بيشتر باشد.

تبصره 2: ـ پس از ارسال سؤال يا سؤالات براي رئيس‌جمهور، كاهش امضاء‌ها سبب خروج سؤال يا سؤالات از دستور نمي‌گردد.

ماده 197: ـ رئيس‌ جمهور موظف است ظرف يك ماه از تاريخ دريافت سؤال يا سؤالات، در جلسه علني مجلس حضور يابد و به سؤال يا سؤالات مطروحه نمايندگان پاسخ گويد مگر با عذر موجه با تشخيص مجلس شوراي اسلامي. مدت طرح سؤال يا سؤالات از طرف نمايندگان منتخب سؤال‌ كنندگان حداكثر سي دقيقه و مدت پاسخ رئيس ‌جمهور حداكثر يك ساعت است كه طرفين مي‌توانند وقت خود را به دو بخش تقسيم نمايند. در اين صورت همه سؤالات و پاسخها در بخش اول وقت هر يك از دو طرف بيان مي‌شود و در بخش دوم ابهامات سؤال‌ كنندگان و پاسخهاي رئيس‌ جمهور مطرح مي‌گردد.

تبصره 1: ـ پس از اين مرحله، درباره پاسخ رئيس‌ جمهور به هر يك از سؤالات از نظر قانع‌ كننده بودن به صورت جداگانه رأي‌گيري مي‌شود.
چنانچه اكثريت نمايندگان حاضر در جلسه از پاسخ رئيس ‌جمهور به سؤالي قانع نشده باشند و موضوع مورد سؤال، نقض قانون و يا استنكاف از قانون محسوب شود، آن سؤال به قوه قضائيه ارسال مي‌شود.

قسمت دوم: تحقيق و تفحص

ماده 198: هرگاه نماينده اي، تحقيق و تفحص در هر يك از امور كشور را لازم بداند تقاضاي خود را به صورت كتبي به هيأت رئيسه مجلس تسليم نموده و هيأت ‏رئيسه ظرف چهل و هشت ساعت آن را به كميسيون تخصصي ذي‏ربط جهت رسيدگي ارجاع مي‏نمايد. كميسيون موظف است حداكثر ظرف دو هفته از تاريخ وصول، اطلاعاتي را كه در اين زمينه كسب نموده در اختيار متقاضي يا متقاضيان قرار دهد. درصورتي كه متقاضي يا متقاضيان، اطلاعات كميسيون را كافي تشخيص ندهند، كميسيون موظف است ظرف يك هفته از متقاضي يا متقاضيان و بالاترين مقام دستگاه اجرائي ذي‏ربط دعوت به عمل آورد و دلايل ضرورت تحقيق و تفحص و نظرات مقام فوق الذكر را استماع نمايد و تا مدت ده روز گزارش خود را مبني بر تصويب يا رد تقاضاي تحقيق و تفحص به هيأت رئيسه مجلس ارائه دهد. اين گزارش خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرارمي ‏گيرد و پس از توضيح سخنگو كميسيون و صحبت نماينده متقاضي تحقيق و تفحص هر كدام حداكثر به مدت ده دقيقه، گزارش كميسيون بدون بحث به رأي گذاشته خواهد شد. در صورت تصويب انجام تحقيق و تفحص، موضوع به همان كميسيون تخصصي ذي‏ربط جهت رسيدگي ارجاع مي ‏گردد. كميسيون موظف است در مدت بيست روز اعضاء هيأت تحقيق و تفحص را كه حداقل يازده و حداكثر پانزده نفر خواهند بود از بين نمايندگان تعيين و به رئيس مجلس جهت صدور ابلاغ معرفي نمايد. چنانچه متقاضيان تحقيق و تفحص كمتر از پنج نفر باشند كليه آنان عضو هيأت خواهند بود، در غير اين صورت حداقل پنج نفر از اعضاء هيأت از ميان متقاضيان تحقيق و تفحص انتخاب خواهند شد. اعضاء هيأت از ميان خود يك رئيس، دو نايب رئيس و يك منشي انتخاب مي‏ كنند. هيأت حداكثر در مدت يك ماه پس از پايان مهلت تحقيق و تفحص، گزارش خود را به كميسيون تسليم مي ‏نمايد. كميسيون موظف است ظرف يك ماه گزارش هيأت را در جلسه مشترك اعضاء كميسيون و هيأت مطرح و گزارش نهايي را جهت قرائت در مجلس براي مدت نيم ساعت تنظيم و پس از تصويب به هيأت رئيسه ارسال نمايد. قبل از رأي گيري در رابطه با گزارش نهايي، وزير يا مقام مسؤول از عملكرد خود دفاع خواهد نمود. هيأت رئيسه موظف است گزارش كميسيون را در دستور هفته بعد كاري مجلس قرار دهد تا توسط سخنگو كميسيون قرائت گردد.

تبصره 1: – موضوع تحقيق و تفحص با تشخيص هيأت رئيسه بايد صريح و قابل رسيدگي باشد.

تبصره 2: هيأت تحقيق و تفحص مي تواند از كارشناسان مورد وثوق با تأييد هيأت رئيسه مجلس استفاده نمايد. هيأت رئيسه موظف است تنخواه مورد درخواست هيأت را دراختيار رئيس هيأت قرار دهد تا براساس تصميمات هيأت هزينه و با تأييد هيأت رئيسه به هزينه قطعي منظور شود.

تبصره 3: چنانچه وزير يا بالاترين مقام دستگاه مورد تحقيق و تفحص تغيير كرده باشد و تحقيق و تفحص مربوط به عملكرد دوران مسؤوليت آنان باشد بايد امكان دسترسي آنها به اسناد و مدارك جهت پاسخگويي فراهم گردد.

تبصره 4: كليه مكاتبات هيأت با امضاي رئيس هيأت و درغياب او نايب‏ رئيس معتبر خواهد بود.

تبصره 5: كميسيون موظف است همزمان با ارائه گزارش نهايي به هيأت رئيسه، كليه اسناد، مدارك و پرونده هاي تحقيق و تفحص و يك نسخه از گزارش نهايي را به كميسيون اصل نودم (90) قانون اساسي جهت اقدام قانوني و نيز حفظ و بايگاني اسناد ارسال نمايد.

تبصره 6: ارائه و انتشار هرگونه اطلاعات مربوط به تحقيق و تفحص به هر شكل و عنوان از طرف اشخاص حقيقي و حقوقي و اعضاء هيأت تحقيق و تفحص تا زمان چاپ گزارش جهت قرائت در صحن علني ممنوع مي باشد.

تبصره 7: تحقيق و تفحص مجلس شامل شوراي نگهبان، مجلس خبرگان رهبري، مجمع تشخيص مصلحت نظام و پرونده هاي جرياني مراجع قضائي و امور ماهيتي قضائي نمي شود و در مورد دستگاه هايي كه زير نظر مقام معظم رهبري هستند با اذن معظم له امكان تحقيق و تفحص توسط مجلس وجود دارد.

تبصره 8: مهلت انجام تحقيق و تفحص شش ماه از تاريخ صدور ابلاغ اعضاء هيأت توسط رئيس مجلس مي باشد. در صورت ضرورت با درخواست هيأت و تصويب هيأت رئيسه مجلس تا شش ماه ديگر قابل تمديد مي باشد.

ماده 2: در صورتي كه جلسه مشترك هيأت تحقيق و تفحص و كميسيون تخصصي تخلفات موضوع تحقيق را مهم و مسؤول دستگاه يا سازمان را مقصر تشخيص دهد، طرح استيضاح وزير مربوطه در صورت رعايت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسي در دستوركار مجلس قرار خواهد گرفت. هيأت رئيسه موظف است در اولين جلسه علني موضوع استيضاح را اعلام وصول و حداكثر تا مدت ده روز در دستور جلسه علني قراردهد در اين صورت سخنگو كميسيون حداكثر به مدت نيم ساعت گزارش مي دهد و سپس طبق مواد مربوط به استيضاح عمل خواهد شد.

ماده 200: در صورتي كه در گزارش كميسيون، تخلف احراز و درخواست تعقيب شود متخلف توسط هيأت رئيسه مجلس حسب مورد به قوه قضائيه يا مراجع رسيدگي به تخلفات اداري معرفي‌ مي‌شود تا خارج از نوبت تقاضاي كميسيون را مورد رسيدگي قرار داده و نتيجه آن را به كميسيون اعلام‌ نمايد.

تبصره 1: ـ در صورت ارجاع گزارش به قوه قضائيه، كميسيون موظف است خلاصه گزارش را كه در آن موضوع تخلف، نوع جرم، دلايل توجه اتهام به متهم و مستندات قانوني مشخص شده است، تهيه نمايد. اين گزارش در يكي از شعب دادگاه رسيدگي به امور كيفري تهران طبق مقررات به صورت خارج از نوبت مورد رسيدگي قرار مي گيرد و حداكثر ظرف سه ماه رأي مقتضي صادر مي شود.

ماده 201: مسؤولان دستگاه مورد تحقيق و تفحص و كليه دستگاههاي اجرائي، قضائي و نهادهاي انقلاب اسلامي موظف به فراهم نمودن‌ امكانات و تسهيلات مورد نياز هيأت و در اختيار گذاردن اطلاعات و مدارك درخواستي هيأت مي‌ باشند و درصورت عدم همكاري، مسؤولان دستگاه ‌ذي‌ ربط متخلف و مجرم محسوب مي‌گردند و با شكايت هيأت تحقيق و تفحص، مورد تعقيب قضائي قرار خواهند گرفت.

مبحث سوم: نحوه بررسي موارد خاص و مهم

قسمت اول: نحوه تصويب معاهدات و قراردادهاي بين‌المللي ‌

ماده 202: در تقديم لوايح قانوني كه در آنها، دولت تقاضاي تصويب عهد نامه، مقاوله‌ نامه، قرارداد و يا موافقتنامه بين‌المللي و يا الحاق به پيمانهاي ‌بين‌المللي را دارد، متن كامل آنها بايد جهت بررسي ضميمه لوايح تقديمي مذكور باشد.

ماده 203: موارد مذكور در ماده (202) پس از اعلام وصول در مجلس، بلافاصله چاپ و بين نمايندگان توزيع مي‌ شود و به كميسيون مربوطه‌ارجاع مي‌ گردد.

ماده 203 مکرر: – هر يك از كميسيون ها، گزارش موضوع مرتبط با مواد (211)، (214) و (234) اين قانون را پس از تصويب در مجلس تهيه و فوراً از طريق هيأت رئيسه حسب مورد به قوه قضائيه يا مراجع قانوني ذي ربط ارسال مي كند. گزارش هاي ارسالي قوه قضائيه به صورت خارج از نوبت مورد رسيدگي قرار مي گيرد. معاونت نظارت مجلس ملزم به پيگيري اداري موارد مذكور است و گزارش پرونده ها را در هر سه ماه يك بار به اطلاع نمايندگان مي رساند.

تبصره 1: – موارد مذكور در مواد (215) و (234) اين قانون طبق ماده (576) قانون مجازات اسلامي (كتاب پنجم – تعزيرات) مصوب 2 /3 /1375 با اصلاحات و الحاقات بعدي مورد رسيدگي قرار مي گيرد. عزل يا بركناري مقاماتي كه در قانون اساسي احكام خاصي دارد، مطابق همان قانون اقدام مي شود.

تبصره 2: – گزارش ماده (234) در مورد رئيس جمهور، بر اساس بند (10) اصل يكصد و دهم (110) قانون اساسي مورد رسيدگي قرار مي گيرد.

ماده 204: در صورتي كه دولت براي موارد مذكور در ماده (202) قيد مهم قائل شده باشد و يا كميسيون مربوط تا يك هفته پس از وصول و يا ‌پانزده نفر نمايندگان، چنين قيدي را پيشنهاد كنند، رسيدگي به اين قيد بلافاصله در دستور كار مجلس قرار مي‌گيرد تا پس از پيشنهاد و اظهارات يك‌ مخالف و يك موافق
(‌هر يك پنج دقيقه) به رأي گذاشته شود.

ماده 205: درصورتي كه قيد اهميت به ‌تصويب مجلس نرسد يا در اين باره از ناحيه دولت يا كميسيون مربوط يا پانزده نفر از نمايندگان تقاضايي به‌ عمل نيايد عهدنامه، مقاوله ‌نامه، قرارداد و يا موافقتنامه، عادي تلقي شده و مجلس به ‌صورت يك شوري آن را مورد رسيدگي قرار خواهد داد،‌بدين ‌ترتيب كه پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در كليات و جزئيات (‌هركدام حداكثر به مدت پانزده دقيقه) و صحبت سخنگوي كميسيون و نماينده ‌دولت به رأي گذاشته مي‌شود.

ماده 206: درصورتي كه مجلس قيد اهميت را تصويب كند، رسيدگي به آن دو شوري و به ‌ترتيب زير خواهد بود:
1- در شور اول در باره كليات، با درنظرگرفتن مواد مربوطه، بحث و اعتراضات وارده به بعضي از شرايط و مواد قرارداد به عنوان پيشنهاد كتبي به ‌كميسيون ارجاع خواهد شد. اين پيشنهادها بايد بيست و چهار ساعت قبل از طرح در كميسيون، چاپ و بين نمايندگان توزيع شود.
2- در شور دوم، كميسيون، موارد اعتراض و پيشنهادهاي نمايندگان و همچنين نظر خود را در باره اين موارد، همراه با تصويب و يا رد مواد، بدون‌ وارد كردن تغييرات، در مجلس مطرح مي‌ كند، آنگاه در باره موارد اعتراض نمايندگان، كه بطور كتبي و در مهلت مقرر به كميسيون داده شده باشد،‌به ‌ترتيب، نماينده اعتراض كننده، يك مخالف و يك موافق، هركدام به مدت پنج دقيقه، صحبت مي‌ كنند و سپس درباره وارد بودن يا نبودن اعتراض‌ رأي‌ گيري به عمل مي‌آيد. پس از پايان يافتن رأي ‌گيري نسبت به اعتراضات، در صورتي كه مجلس آنها را وارد بداند، دولت موظف مي‌ شود در مسائل‌ مورد اعتراض با طرف متعاهد مجدداً وارد مذاكره و گفتگو شود. در اين صورت، لايحه تا پايان مذاكرات مجدد در دستور مجلس باقي خواهد بود. در‌صورت قبول اعتراضات و پيشنهادها متن اصلاحي تصويب شده تلقي خواهد شد و در غيراين صورت، آخرين پيشنهاد دولت در مورد اصل قرارداد با‌ صحبت يك مخالف و يك موافق، هر يك به مدت پنج دقيقه، در مجلس به رأي گذاشته خواهد شد.

قسمت دوم: اصلاح جزئي در خطوط مرزها

ماده 207: در لايحه تقديمي مربوط به اصلاح جزئي در خطوط مرزي، متن كامل عهدنامه بين‌المللي آن، كه براساس اصل هفتاد و هشتم (78)‌ قانون اساسي تنظيم شده باشد، جهت بررسي بايد ضميمه گردد. متن اين عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بين نمايندگان توزيع و همزمان‌ به كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي ارجاع مي‌شود.

ماده 208: كميسيون مذكور در مادهٔ قبل، پس از كسب نظر مشورتي كميسيون قضائي و حقوقي و با دعوت از نماينده شوراي‌ عالي امنيت ملي و‌نمايندگان پيشنهاد دهنده، به بررسي همه‌ جانبه موضوع مي‌ پردازد و ظرف يك‌ ماه گزارش تفصيلي خود را مبني‌ بر قبول يا رد عهد نامه به ضميمه ‌پيشنهادهاي اساسي به هيأت رئيسه ارسال مي‌دارد.

ماده 209: لوايح مربوط به عهدنامه‌ هاي اصلاح جزئي در خطوط مرزي همانند ساير عهدنامه‌ هاي بين‌المللي مهم دو شوري خواهد بود و به همان‌ ترتيب نيز مورد بررسي قرار خواهد گرفت. اين نوع عهدنامه‌ها، در صورتي كه صرفاً براي اصلاحات جزئي، با در نظر گرفتن مصالح كشور و رعايت اصل‌ هفتاد و هشتم (78) قانون اساسي دو طرفه باشد و به استقلال و تماميت ارضي كشور لطمه نزند، با تصويب چهار پنجم مجموع نمايندگان مجلس معتبر‌ خواهد بود.

قسمت سوم: محدوديتهاي ضروري ‌

ماده 210: براساس اصل هفتاد و نهم (79) قانون اساسي، در حالت جنگ و شرايط اضطراري نظير آن كه دولت حق دارد با تصويب مجلس‌ شوراي اسلامي محدوديت‌ هاي ضروري برقرار نمايد، قبل از اعمال محدوديت، متن كامل و دقيق محدوديت‌ هاي ضروري با دلائل توجيهي لازم،‌ همراه با لايحه قانوني جهت بررسي تقديم مجلس مي‌شود.

تبصره: چنانچه دولت بدون كسب مجوز مبادرت به اعمال محدوديت نمايد، رئيس مجلس موظف است تقديم لايحهٔ محدوديت را ازرئيس‌جمهور مطالبه كند. دراين‌ خصوص، حق سؤال يا استيضاح رئيس جمهور و وزيران براي نمايندگان محفوظ خواهد بود.

ماده 211: رسيدگي به لايحه محدوديتهاي ضروري يك شوري است و در صورت تصويب مجلس، مدت اعمال آن به‌ هرحال نمي‌تواند بيش از‌سي روز باشد. در صورتي كه پس از انقضاء اين مدت ضرورت همچنان باقي باشد دولت موظف است مجدداً از مجلس كسب مجوز كند

قسمت چهارم: ساير موارد

ماده 212: براساس اصول هشتادم (80)، هشتاد و دوم (82)، هشتاد و سوم (83) و يكصد و سي و نهم (139) قانون اساسي، اقدامات دولت در‌موارد ذيل قبلاً بايد به‌ تصويب مجلس برسد:
1- گرفتن و دادن وام يا كمك‌هاي بلاعوض داخلي و خارجي.
2- استخدام كارشناسان خارجي در موارد ضروري.
3- فروش بناها و اموال دولتي و نفايس ملي به‌استثناي نفايس ملي منحصر به فرد كه درهر صورت قابل فروش نخواهد بود.
4- صلح دعاوي راجع به اموال عمومي و دولتي يا ارجاع آن به داوري كه طرف دعوا خارجي باشد و همچنين در موارد مهم داخلي.
‌در تمام موارد مذكور، دولت موظف است متن تفصيلي آنها را همراه با لايحه قانوني تقديم مجلس نمايد تا به ‌صورت يك شوري مورد رسيدگي‌قرارگيرد، بدين ‌ترتيب كه پس از گزارش كميسيون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در كليات و جزئيات (‌هركدام به مدت پانزده دقيقه) براي‌ تصويب به ‌رأي گذاشته مي‌شود. ‌

مبحث چهارم: نحوه بررسي برنامه و بودجه ساليانه ‌كل كشور و نظارت بر اجراي بودجه

ماده 213: – به ‌منظور تنظيم اصول و مفاد برنامه‌ هاي توسعه و لوايح بودجه كل كشور و ايجاد هماهنگي بين كميسيون‌ هاي تخصصي مجلس شوراي‌ اسلامي، پس از تقديم لايحه مربوط توسط دولت به مجلس، كميسيون تلفيق مركب از اعضاي ذيل تشكيل مي‌ گردد:
1- از كميسيون برنامه و بودجه و محاسبات نه نفر
2- از هر كميسيون تخصصي ديگر سه نفر
اعضاي مذكور در بندهاي فوق توسط كميسيون هاي مربوطه انتخاب و به هيأت رئيسه مجلس معرفي مي شوند.
مأموريت اين كميسيون تا تصويب نهائي قانون برنامه توسعه و يا لايحه بودجه سالانه كل كشور ادامه مي يابد.

تبصره: كميسيون تلفيق با حضور اكثريت مطلق اعضاء رسميت مي‌يابد.

تبصره 2: پيشنهادات مربوط به حوزه هاي انتخابيه اعضاي كميسيون تلفيق جهت ايجاد رديف جديد يا افزايش اعتبارات يا تغيير عنوان طرحها در كميسيون تلفيق بودجه ممنوع است.
در صورتي كه معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رئيس جمهور در حين رسيدگي به لايحه بودجه به صورت كتبي و رسمي اشتباه يا از قلم افتادگي موارد مربوط به حوزه هاي انتخابيه را تأييد كند، موضوع با دو سوم رأي كميسيون تلفيق قابل تصويب است.

قسمت اول: تصويب برنامه توسعه

ماده 214: دولت موظف است حداكثر تا پايان خردادماه سال پاياني قانون برنامه پنجساله توسعه، لايحه برنامه توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بعدي را به مجلس تقديم كند. اين لايحه به صورت يك شوري و به‌ شرح زير رسيدگي مي شود:

بند الف : نمايندگان مجلس از زمان چاپ و توزيع لايحه برنامه ظرف مدت پنج روز (‌بدون احتساب ايام تعطيل) پيشنهادهاي خود در مورد كليات و جزئيات برنامه را به‌ كميسيون تخصصي ذي‌ ربط ارائه مي‌نمايند.

بند ب: كميسيونهاي تخصصي مكلفند حداكثر ده روز پس از چاپ و توزيع لايحه نسبت به بررسي مفاد برنامه شامل مواد، تبصره‌ها، جداول و ضمائم و نيز پيشنهادهاي ‌نمايندگان اقدام و گزارش خود را به كميسيون تلفيق رسيدگي كننده ارائه نمايند.

بند ج: كميسيون تلفيق موظف است پس از پايان مهلت مذكور در بند (ب) به ‌گزارشهاي كميسيونهاي تخصصي و كليات و جزئيات برنامه و پيشنهادهاي نمايندگان ظرف حداكثر سه هفته رسيدگي و گزارش نهائي خود را به مجلس ارائه نمايد و گزارش مسكوت‌ ماندن پذيرفته نيست. چنانچه گزارش كميسيون تلفيق مبني بر رد كليات لايحه باشد و در مجلس نيز كليات لايحه به تصويب نرسد، موضوع به دولت اعلام مي‌ شود تا حداكثر ظرف مدت يك‌ ماه لايحه را اصلاح و به مجلس ارائه كند و اگر كليات لايحه به تصويب مجلس برسد، به كميسيون تلفيق اعاده مي شود تا ظرف مدت پانزده روز گزارش جديد را به مجلس تقديم كند.

بند د: در صحن جلسه علني پس از ارائه گزارش كميسيون تلفيق، ابتدا كليات برنامه‌ مورد بحث قرار مي‌گيرد. در كليات پنج نفر مخالف و پنج نفر موافق به ترتيب يك نفر‌ مخالف و يك نفر موافق و حداكثر هر نفر پانزده دقيقه ديدگاههاي خود را مطرح مي‌ كنند. ‌پس از آن دولت و كميسيون هر كدام حداكثر چهل و پنج دقيقه براي دفاع زمان خواهند‌ داشت. سپس راجع به كليات برنامه رأي‌ گيري خواهد شد. در بررسي كليات، كفايت ‌مذاكرات پذيرفته نمي‌ شود.

بند ه: ـ- پس از تصويب كليات، رسيدگي به جزئيات برنامه آغاز و به مواد و تبصره‌ها و‌ جداول برنامه به ‌ترتيب رسيدگي مي‌شود. در اين بخش، جايگزين متن ماده، يا جزئي از‌ماده و يا تبصره لايحه دولت، حذف كل، مصوبات جايگزيني كميسيونهاي تخصصي و ‌پيشنهادات چاپ شده نمايندگان براي هر ماده يا تبصره يا هر يك از اجزاء در صورتي كه ‌آن جزء ماهيت مستقل داشته باشد و حذف جزء و پيشنهادات چاپ شده كميسيون‌هاي ‌تخصصي به ترتيب مورد رسيدگي قرار مي‌گيرند. سپس در مورد اصل ماده يا تبصره يا‌ اجزاء در صورتي كه ماهيت مستقل داشته باشند رأي‌گيري خواهد شد. چنانچه اصل رأي ‌نياورد، موضوع براي رسيدگي مجدد به كميسيون تلفيق برگشت داده خواهد شد تا در‌اسرع وقت و حداكثر طبق مهلتي كه هيأت رئيسه تعيين خواهد كرد گزارش مجدد خود را‌به مجلس ارائه دهد. نمايندگان مي‌توانند حداكثر تا پايان همان روز پيشنهادهاي خود را به‌ كميسيون تسليم نمايند.

بند و: مادام كه لايحه برنامه در صحن مجلس مورد بررسي است مجلس نطق نخواهد داشت و هيچ طرح يا لايحه‌اي جز طرحها و لوايح سه فوريتي و نيز تحقيق و تفحص، استيضاح و رأي اعتماد در دستور‌ قرار نخواهد گرفت و مجلس در تمامي ايام به‌ جز ايام تعطيل حداقل شش و حداكثر هشت‌ ساعت جلسه علني خواهد داشت. در موارد استثناء با تصويب مجلس، اين زمان تا ده ‌ساعت قابل افزايش است.

بند ز: مهلت‌هاي مذكور در بندهاي (ب) و (ج) حسب مورد با تصويب هيأت رئيسه تا ‌دو برابر قابل افزايش است.

تبصره 1: ـ اعضاي كميسيون تلفيق نمي توانند در جريان رسيدگي پيشنهاد جديد مطرح كنند. در صورت ضرورت، هيأت رئيسه كميسيون تلفيق مي تواند كارگروههايي را براي بررسي موضوعات معين تشكيل دهد. پيشنهاد آن كارگروهها براي بررسي به كميسيون تلفيق ارائه مي شود.

تبصره 2: ـ جلسات كميسيون تلفيق در محل صحن علني مجلس تشكيل مي شود و مشروح مذاكرات جلسات علني آن كميسيون انتشار مي يابد. نمايندگاني كه عضو كميسيون تلفيق نيستند مي توانند بدون حق رأي در مذاكرات كميسيون تلفيق شركت كنند و به عنوان موافق يا مخالفِ پيشنهادهايي كه مطرح مي شود، اظهارنظر نمايند.

ماده 215: اصلاح قانون دائمي و قانون برنامه توسعه در حين بررسي لايحه بودجه سالانه و اصلاح برنامه توسعه در زمان بررسي ديگر طرح ها و لوايح به دو سوم رأي نمايندگان حاضر نياز دارد.

قسمت دوم: تصويب بودجه ساليانه كل كشور ‌

ماده 216: ـ دولت موظف است لايحه بودجه سالانه كل كشور را در دو بخش به ترتيب زير به مجلس تقديم كند:

بند الف: ـ ماده واحده مشتمل بر:
1 ـ احكام مورد نياز براي اجراي بودجه كل كشور
2 ـ سقف منابع بودجه عمومي دولت به تفكيك درآمدها و واگذاري دارايي هاي سرمايه اي و مالي و اجزاي اصلي آنها از جمله: ماليات و حقوق و عوارض گمركي، درآمد ناشي از فروش كالا، خدمات و حقوق مالكانه، منابع حاصل از فروش نفت، گاز، ميعانات گازي و فرآورده هاي نفتي و گازي، منابع حاصل از واگذاري سهام، سهم الشركه و اموال دولت و واگذاري اوراق مالي اسلامي
3 ـ ترازهاي عملياتي، سرمايه اي و مالي بودجه عمومي دولت
4 ـ فروض برآورد منابع و مصارف بودجه
دولت موظف است اين بخش را حداكثر تا اول آبان هر سال به مجلس تقديم كند. فقط احكامي قابل درج در مادهواحده است، كه اثر مستقيم بر منابع يا مصارف بودجه دارد، يا براي تأمين مالي بخشي از وظايف قانوني دولت از جمله گسترش سرمايه گذاري، حمايت از اشتغال و ازدواج، ترويج فرزندآوري و تأمين مسكن نيازمندان از محلهايي غير از بودجه عمومي دولت، در نظر گرفته شده باشد.
هيأت رئيسه موظف است پس از وصول اين بخش، بلافاصله آن را براي اطلاع نمايندگان در «سامانه قانونگذاري و نظارت مجلس»، بارگذاري و به كميسيون تلفيق و ساير كميسيون ها ارجاع نمايد. كميسيون تلفيق موظف است ظرف پنج روز گزارش خود را در مورد رد يا تأييد كليات ماده واحده به هيأت رئيسه مجلس ارسال كند.
رسيدگي به كليات ماده واحده در صحن مجلس مطابق بند «ج» ماده (108) اين قانون انجام مي شود. در جلسه رسيدگي به كليات، بعد از گزارش كميسيون تلفيق، گزارش كميسيون برنامه و بودجه و محاسبات در مورد كليات به مدت ده دقيقه استماع مي شود. چنانچه در اين مرحله، كليات ماده واحده به تصويب مجلس نرسد، دولت موظف است ظرف هفت روز، ماده واحده را با اصلاحات، مجدداً به مجلس تقديم كند. در اين صورت كميسيون تلفيق دو روز فرصت دارد تا گزارش جديد رسيدگي به كليات را به مجلس گزارش نمايد. در صورتي كه كليات ماده واحده به تصويب مجلس برسد، به كميسيون هاي مربوط ارجاع مي شود. نمايندگان از زمان تصويب كليات، پنج روز فرصت دارند پيشنهادهاي خود را در سامانه ثبت نمايند.
پس از آن هر كميسيون موظف است ضمن اطلاع رساني به نمايندگان پيشنهاددهنده حداكثر ظرف پنج روز (بدون احتساب تعطيلات رسمي) به پيشنهادهاي نمايندگان رسيدگي و گزارش كميسيون مربوط را به كميسيون تلفيق ارسال كند. كميسيون تلفيق موظف است حداكثر ظرف ده روز (بدون احتساب تعطيلات رسمي) به پيشنهادهاي واصله از كميسيونها رسيدگي و گزارش آن را در سامانه بارگذاري نمايد.
پس از بارگذاري گزارش كميسيون تلفيق، كميسيونها و نمايندگان ميتوانند ظرف سه روز پيشنهادهاي خود را در مورد گزارش كميسيون تلفيق ثبت كنند. در زمان مطرح شدن گزارش كميسيون تلفيق در صحن علني، ابتداء پيشنهادهاي كميسيون ها و سپس پيشنهادهاي نمايندگان مورد رسيدگي قرار مي گيرد و در مورد آن رأي گيري مي شود. همچنين در كميسيون تلفيق و در صحن، ابتداء به پيشنهادهاي مربوط به منابع و سپس به ساير پيشنهادها رسيدگي مي شود.
مهلت مجلس براي رسيدگي به بخش اول، از زمان وصول حداكثر دو ماه است. پس از اتمام رسيدگي بخش اول لايحه بودجه، مصوبه مجلس به شوراي نگهبان ارسال و پس از تأييد آن شورا به دولت ابلاغ مي ‌شود.

بند ب: ـ جداول تفصيلي مشتمل بر ارقام بودجه:
دولت موظف است حداكثر ده روز از زمان ابلاغ بخش اول قانون بودجه، با رعايت احكام و سقفهاي مصوب موضوع بند «الف» اين ماده، جداول تفصيلي بودجه را به همراه نسخه الكترونيكي داراي قابليت خوانش رايانه اي به گونه اي كه ارقام تشكيل دهنده و محاسبات مربوط به هر رديف قابل مشاهده و پيگيري باشد، به مجلس ارسال كند. سنجه هاي ارزيابي برنامه هاي قوه مقننه، قوه قضائيه، وزارتخانه ها، سازمان هاي مستقلي كه عالي ترين مقام آن را رئيس جمهور منصوب مي كند، معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري، نيروهاي مسلح، نهادهاي زير نظر مقام معظم رهبري و نهادهاي مصرح در قانون اساسي بايد ضميمه جداول تفصيلي باشد.
هيأت رئيسه موظف است بلافاصله پس از وصول اين بخش، آن را براي اطلاع نمايندگان در سامانه، بارگذاري و بخشهاي مربوط به هر كميسيون را ارجاع نمايد. نمايندگان پنج روز فرصت دارند تا پيشنهادهاي خود را در رابطه با جداول در سامانه ثبت كنند. پيشنهادهاي نمايندگان در كميسيونها، كميسيون تلفيق و صحن مجلس با اولويت رسيدگي به جداول مربوط به منابع بودجه عمومي دولت و منابع و مصارف دستگاهها و نهادهاي مذكور، به تفكيك برنامه هاي عملياتي آنها مورد رسيدگي قرار مي گيرد.
در اين بخش فقط به ارقام و اعداد جداول بدون تفكيك كليات و جزئيات رسيدگي مي شود و هيچ حكمي در اين مرحله قابل بررسي و تصويب نيست و پيشنهادها نيز نبايد مغاير قوانين جاري و مصوبه بخش اول باشد. ترتيب و زمان ‌بندي رسيدگي به پيشنهادهاي نمايندگان در كميسيون ها، كميسيون تلفيق و صحن مجلس، مشابه ترتيب و زمان بندي مذكور در بند «الف» اين ماده است. مهلت مجلس براي رسيدگي به بخش دوم از زمان وصول حداكثر به مدت چهل روز است.
چنانچه در هنگام رسيدگي به گزارش كميسيون تلفيق درباره جزئيات ماده ‌واحده يا جداول تفصيلي بودجه، مصوبه كميسيون تلفيق در صحن مجلس رأي نياورد، كميسيون مزبور موظف است حداكثر ظرف سه روز (بدون احتساب تعطيلات رسمي) گزارش جديد خود را به مجلس ارائه كند. در اين مرحله نمايندگان يك روز فرصت دارند تا پيشنهادهاي خود را در مورد تغييرات كميسيون تلفيق ثبت نمايند .

تبصره 3: در جلسه علني، تنها پيشنهادهايي كه توسط نمايندگان و كميسيون‌ها در زمان مقرر دريافت و به چاپ رسيده، مشروط به عدم مغايرت با‌قانون برنامه، قابل طرح مي‌باشد.پيشنهادهايي كه منبع درآمد مشخصي نداشته باشد قابل طرح نخواهد بود و پيشنهادهايي كه مازاد بر سرجمع نباشد زماني قابل طرح است كه رديف مشخص جايگزين را معين نمايد، تشخيص موارد مذكور با رئيس جلسه خواهد بود.

تبصره 4: نحوه رسيدگي به متمم،اصلاحيه‌هاي بودجه و ساير مواردي كه در اين ماده پيش‌بيني‌نشده طبق مقررات معمول در اين‌ آيين‌نامه خواهد بود.

تبصره 5: كميسيون موظف است گزارش خود را ارائه كند و گزارش مسكوت‌ ماندن از كميسيون تلفيق پذيرفته نيست. چنانچه گزارش كميسيون مبني بر رد كليات لايحه باشد و در مجلس نيز كليات لايحه به تصويب نرسد، مراتب به دولت اعلام مي ‌شود تا حداكثر ظرف مدت دو هفته لايحه را اصلاح و به مجلس ارائه كند و اگر كليات لايحه به تصويب مجلس برسد، به كميسيون تلفيق اعاده مي شود تا ظرف مدت پانزده روز گزارش جديد را به مجلس تقديم كند.

ماده 217: جلسات مجلس براي رسيدگي به بودجه سالانه بايد بلاانقطاع در كليه ايام هفته غيراز جمعه و تعطيلات رسمي، حداقل روزي چهار‌ساعت منعقد گردد و تا موقعي كه شور و مذاكره پايان نيافته و رأي مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمي‌شود و هيچ لايحه يا طرح ديگر‌نمي‌تواند مطرح باشد مگر لايحه يك يا چنددوازدهم بودجه درصورت ضرورت.

تبصره: اگر مطالب فوري و فوتي اعم از طرحها و لوايح دوفوريتي و غيره پيش آيد كه به تشخيص مجلس تأخير آن موجب زيان جبران‌ ناپذيري‌باشد، در اين صورت براي طرح و تصويب آن زمان مشخصي معين مي‌شود. ‌

فقره: نحوه رسيدگي ديوان محاسبات به اجراي بودجه ساليانه كل كشور

ماده 218: براساس اصول پنجاه و چهارم)54( و پنجاه و پنجم (55) قانون اساسي، نظارت مجلس شوراي اسلامي بر اجراي بودجه ساليانه كل‌كشور برعهده ديوان محاسبات كشور است كه زير نظر مجلس شوراي اسلامي مي‌باشد.
سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص مي‌باشد.

مبحث پنجم: استيضاح

قسمت اول: استيضاح وزيران

ماده 219: نمايندگان مجلس مي‌توانند، با در نظر گرفتن اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسي، وزير يا هيأت وزيران را استيضاح كنند. استيضاح‌ وقتي قابل طرح در مجلس است كه به امضاي حداقل ده نفر از نمايندگان برسد.

ماده 220: ـ در استيضاح بايد موضوع به صورت صريح و با ذكر مورد يا موارد، معين شود و به صورت كتبي تنظيم و به هيأت رئيسه تسليم گردد. هيأت رئيسه موظف است بلافاصله طرح استيضاح را به كميسيون تخصصي ذي‌ربط ارجاع نمايد. كميسيون مكلف است حداكثر ظرف يك هفته ضمن اطلاع ‌رساني به استيضاح ‌كنندگان و دعوت كتبي وزير مربوطه موارد استيضاح را بررسي نمايد. پس از مدت مذكور در صورتي كه حداقل ده نفر از امضاءكنندگان استيضاح از طرح آن منصرف نشوند استيضاح در اولين جلسه علني طرح مي‌ شود و پس از طرح استيضاح در جلسه علني كاهش امضاي نمايندگان تأثيري در مطرح شدن استيضاح ندارد و وزير موظف است ظرف ده روز در مجلس حاضر شود هيأت رئيسه در همان روز متن استيضاح را براي وزير يا وزيران مورد استيضاح ارسال و همزمان چاپ و بين نمايندگان توزيع كند.

تبصره 1: ـ علاوه بر امضاءكنندگان استيضاح، ساير نمايندگان مي توانند تا قبل از طرح استيضاح در جلسه علني استيضاح را امضاء نمايند.

تبصره 2: ـ هيأت رئيسه موظف است در روز برگزاري استيضاح، متن استيضاح و نام آخرين متقاضيان استيضاح را چاپ و توزيع نمايد.

تبصره 3: ـ پس از طرح استيضاح در جلسه علني، فقط در صورتي استيضاح از دستور كار مجلس خارج مي شود كه تعداد متقاضيان استيضاح به كمتر از ده نفر كاهش يابد. در اين صورت مي توانند دلايل خود را توسط نماينده منتخب خود ظرف پنج دقيقه در جلسه علني مطرح نمايند. پس از اين مرحله چنانچه وزير درباره استيضاح درخواست صحبت بنمايد، با تقاضاي كتبي و موافقت رئيس مجلس مي تواند حداكثر ده دقيقه در جلسه علني صحبت كند.

ماده 221: چنانچه استيضاح نمايندگان مرتبط به حوزه فعاليت نهادهاي انقلابي باشد كه از بودجه دولت استفاده مي‌ نمايند و قانوناً وابسته به قوه‌مجريه مي‌باشند، آن استيضاح خطاب به رئيس جمهور يا وزيري كه نهاد موردبحث در حوزه مسئوليت او قرار گرفته است، خواهد بود. ‌

ماده 222: وزير يا هيأت وزيران موظفند ظرف ده روز پس از طرح استيضاح، در مجلس حاضر شوند و توضيحات لازم را بدهند، تعيين وقت‌ استيضاح در مهلت مقرر با پيشنهاد وزير يا هيأت وزيران و تصويب هيأت رئيسه مجلس در دستور هفتگي قرار مي‌گيرد. حضور وزير يا هيأت وزيران در‌اين وقت مقرر الزامي است. ‌

ماده 223: در جلسه استيضاح، پس از بيانات استيضاح كنندگان، رئيس جمهور مي‌ تواند به دفاع از وزير يا وزيران مورد استيضاح بپردازد، همچنين‌ وزير يا وزيران مورد استيضاح نيز مي‌ توانند به دفاع از خود بپردازند. حداكثر وقت دفاع از استيضاح براي رئيس جمهور يا چند وزير پنج ساعت و براي‌ يك وزير سه ساعت خواهد بود.

تبصره 1: وزير يا وزيران مورد استيضاح مي‌ توانند حداكثر يك ساعت از وقت دفاع خود را در اختيار يك يا دو نفر از نمايندگان موافق قرار دهند. ‌

تبصره 2: بيانات استيضاح كنندگان و پاسخ آنها در يك يا چند جلسه بايد به ‌طور متوالي صورت گيرد. ‌

تبصره 3: استيضاح كنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن ارائه دلائل و توضيحات خود، موضوعات ديگري را كه به مورد استيضاح مربوط نيست‌موردبحث قرار دهند. ‌

ماده 224: پس از پاسخ وزير يا وزيران مورد استيضاح و يا پاسخ رئيس‌ جمهور از طرف هيأت وزيران مورد استيضاح، حداكثر دو نفر از نمايندگان‌ استيضاح كننده حق دارند توضيحات تكميلي بدهند، به شرطي كه صحبت هر كدام از ربع ساعت تجاوز ننمايد. رئيس جمهور مي‌ تواند حداكثر يك‌ ساعت به دفاع از هيأت وزيران بپردازد و وزير مورد استيضاح هم مي‌ تواند حداكثر نيم ساعت مجدداً از خود دفاع كند.

ماده 225: پس از انجام استيضاح، رئيس جلسه عدم اعتماد وزير يا وزيران را به رأي مي‌گذارد.

ماده 226: درصورتي كه وزير يا هيأت وزيران مورد استيضاح در مجلس حاضر نشوند، استيضاح‌ كنندگان مطالب خود را بيان مي‌ كنند و رئيس‌ جلسه اعلام اخذ رأي عدم اعتماد مي‌كند.

ماده 227: هنگامي كه استيضاح در دستور مجلس است به‌هيچ‌ وجه نمي‌ توان دستور را تغيير داد مگر در موارد طرح‌ها و لوايح سه فوريتي.

قسمت دوم: استيضاح و عدم كفايت رئيس جمهور

ماده 228: براساس اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسي نمايندگان مجلس مي‌ توانند رئيس جمهور را در مقام اجراي وظايف مديريت قوه مجريه‌ و اداره امور اجرائي كشور مورد استيضاح قرار دهند. اين استيضاح وقتي قابل طرح است كه حداقل به امضاي يك سوم نمايندگان برسد.

ماده 229: تقاضاي استيضاح رئيس جمهور كه بايد با ذكر موارد صريح و روشن و مستدل باشد، به رئيس مجلس داده مي‌ شود. اين تقاضا بايد در‌اولين جلسه قرائت شود و ضمن چاپ و توزيع بين نمايندگان براي رئيس جمهور ارسال گردد. دراين صورت، رئيس جمهور بايد ظرف يكماه در مجلس‌ حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضيحات كافي بدهد. ‌

ماده 230: حداكثر وقت براي مذاكره موافقين و مخالفين پنج ساعت است كه به تساوي و متناوباً انجام مي‌شود. مدت صحبت براي هر يك از‌ موافقين و مخالفين استيضاح حداكثر نيم‌ ساعت خواهد بود كه با رأي مجلس تا يك ساعت قابل تمديد مي‌باشد.

ماده 231: وقت براي توضيحات و پاسخ‌هاي رئيس جمهور جمعاً پنج ساعت مي‌باشد. رئيس جمهور مي‌تواند قسمتي از وقت خود را به‌ نمايندگان موافق واگذار كند. اين وقت اضافه بر فرصتي است كه به موجب ماده قبل به آنان تعلق مي‌گيرد. ‌

ماده 232: در صورتي كه پس از بيانات نمايندگان موافق و مخالف و پاسخ رئيس جمهوري اكثريت دو سوم كل نمايندگان، به عدم كفايت رئيس‌ جمهور رأي دادند، مراتب جهت اجراي بند ده (10) اصل يكصد و دهم (110) قانون اساسي به‌اطلاع مقام رهبري مي‌ رسد. اين رأي‌ گيري مخفي و با‌ورقه خواهد بود.

ماده 233: هرگاه حداقل ده نفر از نمايندگان و يا هركدام از كميسيون ها، عدم رعايت شؤونات و نقض يا استنكاف از اجراء قانون يا اجراء ناقص قانون توسط رئيس جمهور و يا وزير و يا مسؤولين دستگاه هاي زيرمجموعه آنان را اعلام نمايند، موضوع بلافاصله از طريق هيأت رئيسه جهت رسيدگي به كميسيون ذي ربط ارجاع مي گردد. كميسيون حداكثر ظرف مدت ده روز موضوع را رسيدگي و درصورت وارد بودن با اظهارنظر صريح، گزارش خود را از طريق هيأت رئيسه به مجلس ارائه مي دهد.

تبصره 1: چنانچه نظر مجلس بر تأييد گزارش باشد موضوع جهت رسيدگي به قوه قضائيه و ساير مراجع ذي صلاح ارسال مي شود تا خارج از نوبت و بدون تشريفات دادرسي رسيدگي نمايند.

تبصره 2: درصورتي كه مجلس در مورد رئيس جمهور يا هر يك از وزيران سه نوبت رأي به وارد بودن گزارش بدهد طرح استيضاح درصورت رعايت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسي در دستور كار مجلس قرار خواهد گرفت.

مبحث ششم: تقاضاي همه‌پرسي

ماده 234: براي بررسي تقاضاي همه‌پرسي موضوع اصل پنجاه و نهم (59) قانون‌اساسي جمهوري اسلامي ايران كميسيون ويژه‌اي مركب از پانزده نفر از نمايندگان با رأي ‌مستقيم مجلس شوراي اسلامي تشكيل مي‌شود تا مطابق مقررات حاكم بر تشكيل و نحوه‌ اداره كميسيونهاي ديگر موضوع را بررسي و گزارش خود را به مجلس شوراي اسلامي‌ تقديم نمايد.

تبصره 1: رسيدگي به درخواست همه‌پرسي يك شوري است. درصورت تقاضاي ‌فوريت براي آن مطابق مواد مربوطه مورد رسيدگي قرار مي‌گيرد.

تبصره 2: مدت زمان صحبت مخالفين و موافقين در صحن علني مجلس حداكثر‌ چهار ساعت و براي هر نفر حداكثر پانزده دقيقه خواهد بود. ‌نحوه ثبت‌ نام و نطق مخالفين و موافقين مطابق ماده (111) آيين‌ نامه داخلي مجلس‌ شوراي اسلامي خواهد بود. نماينده دولت و سخنگو كميسيون ويژه هركدام مي‌توانند تا يك‌ ساعت توضيحات خود را ارائه دهند.

تبصره 3: پس از پايان مذاكرات، رأي‌گيري علني و با ورقه به عمل خواهد آمد. ‌نحوه رأي‌گيري به ترتيب زير خواهد بود: ‌الف - اصل مصوبه كميسيون ويژه. ب - پيشنهاد جايگزين اصل درخواست اوليه. ج - پيشنهاد جايگزين كميسيونهاي فرعي به ترتيب وصول. ‌د - پيشنهاد جايگزين نمايندگان به ترتيب وصول.

تبصره 4: در مرحله طرح هر يك از پيشنهادات علاوه بر پيشنهاد دهنده يك موافق ‌و يك مخالف و نماينده دولت و سخنگو كميسيون هر يك حداكثر به مدت ده دقيقه‌ مي‌توانند صحبت كنند.

تبصره 5: مناط تصويب درخواست همه پرسي موضوع اصل پنجاه و نهم (59) ‌قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران رأي مثبت حداقل دو سوم مجموع نمايندگان ‌خواهد بود.

ماده 236: كليه قوانين و مقررات ديگر در خصوص آيين‌ نامه داخلي مجلس لغو مي‌ گردد. ‌

مبحث هفتم: ـ گزارش رئيس جمهوري و وزراء به مجلس شوراي اسلامي

ماده 237: ـ رئيس جمهور و هر يك از وزرا موظف هستند در مردادماه هر سال براساس برنامه هاي ارائه شده در زمان تشكيل دولت و اخذ رأي اعتماد وزراء اسناد و قوانين بالادستي و شاخصهاي عملكردي متناسب با حوزه وظايف خود، كه هيأت رئيسه مجلس تعيين مي كند، گزارش عملكرد سال گذشته و برنامه سال آينده خود را به صورت كمي و مقايسه اي به مجلس شوراي اسلامي تقديم كنند.

ماده 238: ـ گزارش مذكور پس از اعلام وصول، ظرف مدت چهل و هشت ساعت چاپ مي شود و در اختيار نمايندگان قرار مي گيرد و همزمان توسط رئيس مجلس مطابق با ماده (145) آييـن نامه داخلي جهـت بررسـي به كميسيون يا كميسيون هاي ذي ربط، معاونت نظارت و مركز پژوهش هاي مجلس ارجاع مي شود. كميسيون اصلي موظف است پس از وصول گزارش ها نسبت به بررسي و جمع بندي آن اقدام و ظرف مدت يك ماه گزارش نهائي را به هيأت رئيسه ارائه كند تا خارج از نوبت در دستور كار مجلس قرار گيرد.

تبصره: – چنانچه نماينده يا نمايندگان سؤال كننده چهل و هشت ساعت قبل از زمان حضور وزير درخواست تعويق بررسي سؤال خود را مكتوب به كميسيون ذيربط ارائه كنند، كميسيون مي تواند بررسي سؤال را فقط براي يك بار حداكثر به مت يك ماه به تعويق بيندازد.

ماده 239: ـ در جلسه علني، گزارش هر كميسيون در مورد عملكرد رئيس جمهور يا وزير مربوط همراه با توضيحات لازم توسط سخنگو به مدت بيست دقيقه و اظهارات دو مخالف هر يك به مدت ده دقيقه استماع مي شود. سپس حسب مورد، رئيس جمهور براي دفاع از عملكرد خود حداكثر سي دقيقه و هر يك از وزراء حداكثر بيست دقيقه فرصت صحبت دارند.

ماده 240: ـ پس از ارائه گزارش كميسيون، در مورد اقناع نمايندگان از عملكرد وزير مربوط رأي گيري به صورت مخفي با ورقه به عمل مي آيد. چنانچه عملكرد هر يك از وزراء به تأييد مجلس نرسيد، طرح استيضاح با رعايت اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسي با تأكيد بر موضوع سؤالات مطرح شده بدون ارجاع به كميسيون در اولين جلسه علني اعلام وصول مي شود.

فصل اول : قانونگذاري

مبحث اول : طرحها و لوايح قانوني ‌

قسمت اول : طرحهاي قانوني

ماده 131: امضاء‌ كنندگان طرحهاي قانوني حق دارند در كميسيون مربوط كه طرح آنها مطرح است، براي اداي توضيح حاضر شوند و كميسيون‌ تاريخ بحث پيرامون طرح را كتباً به آنان اعلام مي‌نمايد.

ماده 132: پس از اعلام وصول طرح قانوني، چنانچه جمعي از امضاء‌ كنندگان تقاضاي كتبي استرداد آن را بنمايند بطوري كه امضاء‌كنندگان باقي‌مانده كمتر از پانزده نفر گردند، درصورتي كه تقاضاي استرداد قبل از تصويب طرح در شور اول باشد طرح مسترد و گزارش آن به مجلس داده خواهد شد‌ و در صورتي كه طرح در شور اول به تصويب رسيده باشد پس از توضيح يك نفر از تقاضاكنندگان و صحبت يك نفر مخالف، با رأي مجلس، طرح قابل ‌استرداد مي‌باشد.

ماده 133: اگر طرحي مورد تصويب مجلس يا كميسيون‌هاي موضوع اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسي واقع نشد بدون تغيير اساسي تا‌ شش ماه ديگر نمي‌توان آن را مجدداً به مجلس پيشنهاد نمود مگر با تقاضاي كتبي پنجاه نفر نماينده و تصويب مجلس.

قسمت دوم: لوايح قانوني

ماده 134: لوايح قانوني كه ازطرف دولت به مجلس پيشنهاد مي‌شود، بايد؛
1- داراي موضوع و عنوان مشخص باشد.
2- دلايل لزوم تهيه و پيشنهاد آن در مقدمه لايحه به ‌وضوح درج شود.
3- داراي موادي متناسب با اصل موضوع و عنوان لايحه باشد.

ماده 135: طبق اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسي كليه لوايح قانوني تقديمي به مجلس بايد به امضاء رئيس جمهور و وزير يا وزراء مسؤول ‌رسيده باشد. درصورت نداشتن وزير مسؤول، امضاء رئيس جمهور كافي است.

ماده 136: لوايح قانوني با رعايت اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسي بايد در جلسه علني مجلس توسط وزير مربوط و يا نماينده دولت تقديم ‌گردد و درموقع طرح آن نيز بايد وزير مربوط يا يكي از وزراء به‌ تناسب موضوع حاضر باشد.
‌معاونان امور مجلس رئيس جمهور و وزراء و سازمان برنامه و بودجه، رئيس يا رابط امورمجلس شوراي عالي استانها كه رسماً به مجلس معرفي شده‌ باشند، مي‌توانند بجاي رئيس جمهور و وزراء در جلسات مجلس و كميسيون‌ها براي توضيح و دفاع لازم حضور يابند.

ماده 137: استرداد لوايح قانوني با تصويب هيأت وزيران به ترتيب ذيل امكانپذير خواهد بود:
1 - درصورتي كه استرداد پيش از تصويب كليات لايحه در مجلس باشد رئيس جمهور كتباً با ذكر دليل آن را مسترد‌ مي‌نمايد و گزارش آن در جلسه علني اعلام مي‌شود.
2 - درصورتي كه استرداد پس از تصويب كليات لايحه و در هر مرحله تا پيش از تصويب نهايي باشد، وزير مربوط يا يكي از معاونين رئيس جمهور به تناسب موضوع ضمن ارائه درخواست رئيس جمهور مي‌تواند با ذكر دليل در جلسه علني مجلس و صحبت يك نفر مخالف هر يك به‌مدت ده دقيقه و تصويب مجلس آن را مسترد نمايد.

ماده 138: يك نسخه از كليه طرحها و لوايحي كه تقديم مجلس مي‌شود پس از اعلام وصول ،از طريق رسانه ها در اختيار عموم قرار مي‌گيرد.

قسمت سوم: طرحهاي شوراي‌عالي استانها ‌

ماده 139: طرحهاي مصوب شوراي‌عالي استانها كه بايد داراي عنوان و مقدمه توجيهي مشخص و مواد متناسب باشد، مستقيما يا توسط دولت به‌ مجلس تقديم مي‌شود. وصول اين طرحها توسط رئيس جلسه يا يكي از دبيران اعلام و براي بررسي به كميسيون ذي‌ربط ارجاع و سپس چاپ و بين نمايندگان توزيع و‌ نسخه‌اي از آن نيز براي هيأت وزيران به منظور حضور و دفاع از مواضع خود ارسال مي‌شود.

تبصره: نحوه رسيدگي به اين طرحها و نيز تقاضاي استرداد آنها مشابه لوايح دولت خواهد بود.

قسمت چهارم: مقررات مشترك طرحها و لوايح ‌

ماده 140: در ابتداي هر دوره قانونگذاري، هيأت رئيسه صورتي از طرحها و لوايحي را كه معوق مانده به وسيله معاونت قوانين تهيه مي‌ كند و در‌اختيار نمايندگان مي‌ گذارد و صورتي نيز براي دولت ارسال مي‌دارد. هر يك از طرحها و لوايح معوقه كه لزوم رسيدگي به آن به وسيله بيست و پنج نفر از‌ نمايندگان يا از طرف دولت تقاضا شود، طبق آيين‌ نامه به كميسيون‌هاي مربوطه ارجاع مي‌شود و كميسيون‌ها رسيدگي را به ترتيب مندرج در اين آيين‌ نامه‌انجام مي‌دهند. هرگاه شوراول آن طرحها يا لوايح قبلاً خاتمه يافته باشد رسيدگي به طرح يا لايحه با پيشنهاد كميسيون وتصويب مجلس يك شوري‌انجام خواهد شد. درصورت تغيير دولت، چنانچه دولت جديد رسماً استرداد لوايحي را اعلام كرده باشد، آن لوايح از جريان خارج خواهد شد.

ماده 141: نمايندگان مجلس و دولت نمي‌ توانند يك طرح يا لايحه قانوني را كه بيش از يك موضوع دارد به‌عنوان ماده واحده پيشنهاد و تقاضاي‌ تصويب نمايند. درصورتي كه طرح يا لايحه مشتمل بر بيش از يك موضوع باشد، بايد مواد و تبصره‌ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گيرد. هيأت‌ رئيسه موظف است قبل از اعلام وصول طرحها و لوايح مفاد اين ماده را رعايت نمايد.لايحه بودجه سالانه كل كشور و متمم آن از اين قاعده مستثني است.

مبحث دوم: – مراحل بررسي و تصويب طرحها و لوايح عادي ‌

ماده 142: بررسي و تصويب كليه طرح ها و لوايح عادي يك شوري خواهد بود به جز مواردي كه در اين آئين نامه نحوه رسيدگي مشخص شده و يا به تشخيص هيأت رئيسه بررسي آنها به صورت دوشوري ضرورت داشته باشد.

تبصره: – چنانچه نظر كميسيون مبني بر رد يا مسكوت ماندن طرح يا لايحه موضوع اين ماده باشد و درجلسه علني، كليات آن طرح يا لايحه به تصويب برسد اين گونه طرح ها و لوايح به كميسيون براي رسيدگي شوردوم ارجاع مي شود.

ماده 143: رئيس جلسه مكلف است وصول كليه طرحها و لوايح عادي را كه به مجلس تقديم مي‌شود با رعايت اصل هفتاد و پنجم (75) قانون‌اساسي در همان جلسه و يا حداكثر دو جلسه بعد مجلس اعلام و همزمان به كميسيون‌هاي مربوطه ارجاع نمايد و به‌دستور وي فوراً تكثير و در اختيار‌نمايندگان قرار گيرد.

ماده 144: رئيس مجلس شوراي اسلامي موظف است يك نسخه از طرحها و لوايح عادي و يك فوريتي را پس از اعلام وصول به كميسيون اصلي و كميسيون ‌هاي فرعي جهت رسيدگي به مواد مرتبط و همچنين به مركز پژوهش‌ هاي مجلس جهت رسيدگي و اظهار نظر كارشناسي ارجاع كند.
كميسيون‌ هاي فرعي موظفند حداكثر ظرف مدت پانزده روز از تاريخ ارجاع طرح يا لايحه عادي و ظرف مدت ده روز براي طرحها و لوايح يك‌ فوريتي نتيجه رسيدگي خود را طي گزارشي در مواد ارجاعي به كميسيون اصلي ارائه كنند. هريك از نمايندگان نيز مي ‌توانند پيشنهاد هاي خود را در مورد كليات و جزئيات طرحها و لوايح عادي ظرف مدت ده روز و در طرحها و لوايح يك ‌فوريتي ظرف مدت پنج روز از تاريخ توزيع طرح يا لايحه به كميسيون اصلي و كميسيون‌ هاي فرعي ارائه كنند.
مهلت كميسيون اصلي براي رسيدگي به كليات و جزئيات طرح يا لايحه عادي حداكثر سه ماه و در طرحها و لوايح يك‌ فوريتي حداكثر يك‌ ماه و نيم پس از تاريخ ارجاع است. چنانچه طرح يا لايحه با برگزاري جلسات عادي و فوق ‌العاده در مهلتهاي مذكور قابل رسيدگي نباشد با درخواست كميسيون و موافقت هيأت ‌رئيسه مجلس اين فرصت حداكثر تا دو برابر مدتهاي مذكور قابل تمديد است.

تبصره 1: در مواردي كه كميسيون يا كميسيون‌هايي به نحوه ارجاع طرح يا لايحه معترض باشند مراتب اعتراض خود را به هيأت رئيسه اعلام‌ مي‌كنند، هيأت رئيسه موظف است در اولين فرصت به موضوع رسيدگي و اتخاذ تصميم نمايد.

تبصره 2: در پايان مهلت هاي تعيين ‌شده چنانچه گزارش كميسيون اصلي ارائه نشود، هيأت‌ رئيسه مجلس موظف است طرح يا لايحه را طبق نوبت در دستور هفتگي مجلس قرار دهد. در اين‌ صورت پيشنهادهاي موضوع اين ماده در جلسه علني مطرح مي ‌شود. در صورتي‌ كه گزارش كميسيون اصلي تا سه ‌روز قبل از شروع رسيدگي به طرح يا لايحه در جلسه رسمي مجلس بين نمايندگان توزيع گردد گزارش كميسيون جايگزين طرح يا لايحه مي‌شود. در اين صورت نمايندگان مي ‌توانند تا چهل و هشت ساعت پس ‌از توزيع گزارش كميسيون، پيشنهادهاي خود را شامل اصلاح، برگشت به طرح يا لايحه در هر مورد، حذف كل ماده يا تبصره يا بند يا جزء به هيأت‌ رئيسه مجلس ارائه كنند تا با توزيع پيشنهاد، در جلسه رسمي مجلس مورد رسيدگي قرار گيرد.

تبصره 3: چنانچه در كليات، نظر كميسيون‌ هاي فرعي با نظر كميسيون اصلي متفاوت باشد، در جلسه رسمي مجلس قبل از رأي ‌گيري براي كليات، سخنگو يا يكي از اعضاي آن كميسيون ‌ها مي‌ توانند نظر كميسيون خود را توضيح دهند.

تبصره 4: در مواردي كه طرح يا لايحه طبق آيين ‌نامه به صورت دو شوري رسيدگي مي ‌شود در شور اول كليات و در شور دوم جزئيات طبق اين آيين ‌نامه رسيدگي مي‌شود.

ماده 144 مکرر: همزمان با وصول طرحها و لوايح توسط كميسيون ‌ها در صورت ضرورت و با تصويب كميسيون اصلي، طرح يا لايحه به كار گروه كارشناسي مركز پژوهش ‌هاي مجلس شوراي اسلامي ارجاع مي ‌شود. رئيس مركز پژوهش‌ هاي مجلس موظف است متناسب با موضوع و مواد طرح يا لايحه كار گروهي جهت بررسي طرح يا لايحه ارجاعي، متشكل از كارشناسان آن مركز و اشخاص حقيقي و حقوقي صاحب ‌نظر اعم از نمايندگان فعلي و ادوار مجلس، كارشناس معاونت قوانين مجلس، ديوان محاسبات، مراكز علمي و پژوهشي حوزه و دانشگاه، دستگاههاي اجرائي، بخش خصوصي و دستگاههاي مرتبط با طرح يا لايحه، تشكيل دهد و در بدو كار رئيس و دبير آن را تعيين كند. رئيس كار گروه موظف است پس از بحث و بررسي كارشناسي در كار گروه و در صورت لزوم پس از مطالعه تطبيقي قوانين و مقررات و تجربيات ساير كشورها و با بررسي سوابق قانونگذاري و پيشنهادهاي كميسيون ‌هاي فرعي و نمايندگان، گزارش كار گروه را با رعايت اسناد بالادستي از جمله قانون اساسي، سند چشم ‌انداز، سياست ‌هاي كلي نظام و قانون برنامه توسعه، همراه با مشخصات اعضاي كار گروه به كميسيون اصلي ارائه كند. رئيس يا نماينده كار گروه موظف است با شركت در جلسات كميسيون از گزارش ارائه ‌شده دفاع كند. در صورت عدم نياز به قانونگذاري جديد در موضوع مورد بحث، رئيس كار گروه گزارش خود را با ذكر دلايل رد طرح يا لايحه به كميسيون اصلي ارائه مي‌ كند.

تبصره 1: چنانچه رئيس مركز پژوهش ‌هاي مجلس از مجمع تشخيص مصلحت نظام و شوراي نگهبان جهت معرفي نماينده خود براي حضور در كار گروه موضوع اين ماده دعوت به ‌عمل آورد، مراجع مذكور در صورت تمايل مي ‌توانند شخص يا اشخاصي را از اعضاء يا غير اعضاء به مركز معرفي كنند. عدم معرفي يا حضور نيافتن نمايندگان مذكور، مانع از تشكيل كار گروه نيست.

تبصره 2: ارجاع طرح يا لايحه به كار گروه موضوع اين ماده نافي مسؤوليت مركز پژوهش‌ هاي مجلس در ارائه نظرات كارشناسي به كميسيون ‌ها و جلسات رسمي مجلس مندرج در قانون شرح وظايف مركز پژوهش ‌هاي مجلس نخواهد بود.

تبصره 3: حداكثر زمان رسيدگي به طرحها و لوايح عادي در مركز پژوهش‌ها يك ‌ماه و نيم پس از ارجاع و در طرحها و لوايح يك ‌فوريتي يك ‌ماه پس از ارجاع مي‌باشد. در صورت ضرورت اين فرصتها با درخواست مركز پژوهش ‌ها و تأييد كميسيون اصلي قابل افزايش است.

قسمت الف: بررسي طرحها و لوايح در كميسيون‌ها

ماده 145: كميسيون اصلي موظف است در رسيدگي به طرحها و لوايح از وزرا و يا بالاترين مقام دستگاههاي اجرائي مرتبط با موضوع، مركز پژوهش ‌ها، ديوان محاسبات، نمايندگان كميسيون‌ هاي فرعي و نمايندگاني كه در موعد مقرر پيشنهاد خود را ارائه نموده‌ اند و عنداللزوم نماينده بخش خصوصي اعم از اتاقهاي: بازرگاني و صنايع و معادن، كشاورزي، تعاون، اصناف، تشكلهاي كارگري، انجمن‌ ها و اتحاديه‌ ها و مجامع صنفي، صنعتي، معدني و كشاورزي حسب مورد دعوت نمايد و پس از رسيدگي گزارش خود را در مهلت مقرر به هيأت‌ رئيسه مجلس تقديم كند.

تبصره 1: كميسيون ها مي توانند گزارش طرح ها و لوايح مشابه يا با موضوع مشترك يا نزديك به هم را در يك گزارش به مجلس ارائه نمايند.

تبصره 2: ـ گزارش چاپ شده كميسيون تا زماني كه در دستور هفتگي درج نشده باشد فقط با تصويب دوسوم اعضاي كميسيون و تأييد هيأت رئيسه مجلس قابل تغيير و اصلاح است و در صورت درج در دستور هفتگي قابل تغيير و اصلاح نيست.

ماده 145 مكرر: پس از توزيع گزارش نهائي كميسيون اصلي توسط هيأت‌ رئيسه مجلس، كميسيون‌ هاي فرعي در موارد ارجاعي و نمايندگان مي ‌توانند ظرف مدت ده روز از تاريخ توزيع گزارش، پيشنهادهاي خود را در خصوص اصلاح، برگشت به طرح يا لايحه اصلي و پيشنهادهاي الحاقي در هر ماده و اجزاي آن، حذف كل ماده و اجزاي آن به هيأت ‌رئيسه مجلس ارائه كنند.

تبصره 1: گزارش كميسيون اصلي همراه با گزارش كميسيون‌ هاي فرعي و پيشنهادهاي نمايندگان موضوع اين ماده و ماده (145) در مورد هر طرح يا لايحه و همچنين در موارد ارجاعي به كميسيون اصلي حين بررسي طرحها و لوايح حداقل چهل و هشت ساعت و در موارد اعاده‌ شده از شوراي نگهبان حداقل يك جلسه يا بيست و چهار ساعت قبل از رسيدگي در جلسه رسمي مجلس بايد بين نمايندگان مجلس توزيع شده باشد. درغير اين ‌صورت در آن جلسه قابل رسيدگي نيست.

ماده 146: گزارش رد يا مسكوت ماندن طرح يالايحه، زماني در دستور كار مجلس قرار مي گيرد كه دولت در خصوص لايحه يا پانزده نفر از نمايندگان طراح در خصوص طرح، ظرف مدت يك ماه پس از چاپ و توزيع گزارش كميسيون از هيأت رئيسه مجلس تقاضا نمايند در دستور كار مجلس قرارگيرد در غيراين صورت بايگاني مي شود مگر اين كه درگزارش كميسيون زمان مشخصي براي مسكوت ماندن تعيين شده باشد كه در اين صورت پس از پايان يافتن مدت تعيين شده در دستور كار كميسيون قرار خواهد گرفت.

ماده 147: پيشنهاد دهندگان مي‌توانند در كميسيون مربوطه حاضر شوند و توضيحات لازم را در باره پيشنهاد خود بدهند. كميسيون موظف است،‌حداقل بيست و چهار ساعت قبل از طرح پيشنهاد، كتباً پيشنهاد دهندگان را به كميسيون دعوت كند. ‌

ماده 148: كميسيون‌ها موظفند، در موقع رسيدگي به طرحها و لوايح ، از وزراء و بالاترين مقام دستگاه ذي‌ربط دعوت به عمل آورند.

ماده 149: درجلسات كميسيون‌ها نمايندگاني كه عضويت در آن كميسيون را ندارند بدون داشتن حق رأي مي‌توانند حاضر شوند و در صورتي كه‌از طرف كميسيون براي اداي توضيح يا شركت در مذاكرات دعوت شده باشند بايد شركت نمايند ولي حق رأي ندارند.

قسمت ب: بررسي و تصويب طرحها و لوايح در مجلس

ماده 150: در مواردي كه موادي از طرحها و لوايح و همچنين مصوبات اعاده ‌شده از شوراي نگهبان جهت رسيدگي به كميسيون اصلي ارجاع مي ‌شود، نمايندگان عضو كميسيون‌ هاي فرعي و ساير نمايندگان مي‌ توانند با حضور در كميسيون اصلي، در زمان اعلام شده توسط كميسيون نظرات و پيشنهادهاي خود را مطرح كنند.

تبصره 1: ـ ارائه پيشنهادهاي نمايندگان در مواردي كه در اين آيين نامه به صراحت براي آن زمان ديگري تعيين شده است، مشمول حكم اين ماده نيست.

تبصره 2: ـ اعضاي هر كميسيون مي توانند هنگام رسيدگي موارد ارجاعي به آن كميسيون، پيشنهادهاي خود را طرح نمايند.

تبصره 3: ـ نمايندگان پيشنهاددهنده مي توانند در كميسيون مربوط حاضر شوند و توضيحات لازم را درباره پيشنهاد خود بدهند. كميسيون موظف است نمايندگاني كه حداقل بيست و چهار ساعت قبل از شروع رسيدگي، پيشنهاد خود را تحويل داده اند به صورت كتبي براي شركت در كميسيون و دفاع از پيشنهاد خود دعوت نمايد.

تبصره 4: ـ طرحها و لوايحي كه به صورت دو شوري رسيدگي مي شود پيشنهادها در شور اول درباره كليات و در شور دوم درخصوص مواد پذيرفته مي شود.

تبصره 5: ـ كليه پيشنهادهاي كتبي نمايندگان كه در زمان رسيدگي، در كميسيون حضور داشته اند همراه با گزارش كميسيون، چاپ و توزيع مي شود.

تبصره 6: ـ معاونت قوانين موظف است به نحو مقتضي زمان رسيدگي به موضوعات ارجاعي در كميسيون را به اطلاع نمايندگان برساند.

ماده 152: در شور دوم گزارش كميسيون در مجلس مطرح مي‌ شود. در اين مرحله پيشنهاد تازه پذيرفته نمي‌شود، ولي پيشنهادهاي چاپ شده، به ترتيب مواد، توسط پيشنهاد دهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. در‌اين صورت پيشنهاد دهنده يا يكي از پيشنهاد دهندگان ( در مورد پيشنهاد جمعي) مي‌تواند براي هر پيشنهاد ظرف پنج دقيقه توضيح بدهد و پس از‌اظهارنظر يك مخالف و يك موافق و عنداللزوم توضيحات سخنگوي كميسيون و نماينده دولت نسبت به پيشنهاد مزبور اخذ رأي به عمل مي‌آيد. پس از رد‌ يا قبول پيشنهاد نسبت به اصل ماده رأي‌ گيري به عمل مي‌آيد. چنانچه ماده به تصويب نرسيد، بدون مذاكره نسبت به حذف آن رأي‌ گيري خواهد شد و در‌صورتي كه حذف ماده به تصويب نرسيد پيشنهادهاي اصلاحي تازه در همان جلسه پذيرفته خواهد شد.

ماده 153: در شور دوم در باره اصل مواد مذاكره به عمل نمي‌آيد مگر آنكه در گزارش كميسيون مواد جديدي اضافه شده باشد يا به تشخيص هيأت‌ رئيسه در بعضي مواد تغييرات اساسي داده شده باشد. در اين صورت مخالف و موافق از بين ثبت ‌نام ‌كنندگان در لوح يا دستگاه الكترونيك به قيد قرعه تعيين مي ‌شوند، كه هر يك مي ‌توانند به مدت پنج دقيقه صحبت كنند و در صورت لزوم سخنگوي كميسيون و نماينده دولت نيز صحبت مي‌كنند و آنگاه نسبت به ماده يا مواد مورد نظر رأي‌ گيري مي‌ شود.

ماده 154: چنانچه در شور دوم، كميسيون بعضي از مواد طرح يا لايحه را حذف و يا تغيير كلي داده باشد، هر يك از نمايندگان ميتوانند همان ماده‌را پيشنهاد نمايند و پس از صحبت يك مخالف و يك موافق و سخنگو كميسيون و نماينده دولت نسبت به ماده رأي‌ گيري مي‌شود. چنانچه اصل ماده ‌تصويب شد پيشنهادهاي اصلاحي كه قبلاً به كميسيون داده شده، قابل طرح و بحث و رأي‌ گيري خواهد بود.

ماده 155: – پس از تصويب كليات و در شور نهايي طرح ها و لوايح، اولويت رسيدگي به پيشنهادها در جلسه علني به ترتيب زير خواهد بود: 1- پيشنهاد بازگشت به لايحه دولت يا طرح اصلي. 2- پيشنهاد حذف كل ماده. 3- پيشنهاد چاپ شده كميسيون‏هاي فرعي. 4- پيشنهاد حذف جزء و پيشنهادهاي چاپ شده نمايندگان باتشخيص اولويت جامع بودن توسط يكي از اعضاء هيأت رئيسه. 5- رأي گيري براي اصل ماده. 6- رأي گيري براي حذف كل ماده درصورتي كه اصل ماده رأي نياورد. 7- پيشنهادهاي جديد نمايندگان. 8- ارجاع به كميسيون، به تشخيص رئيس جلسه(درصورتي كه پيشنهادهاي فوق الذكررأي نياورد).

تبصره: درصورت تصويب پيشنهاد بازگشت به لايحه دولت يا طرح اصلي، پيشنهاد بندهاي (3) و (4)پذيرفته مي شود.

تبصره 2: ـ ارجاع طرح يا لايحه يا مواردي از آن از جلسه علني به كميسيون به جز آنچه كه در اين آيين نامه به طور صريح تعيين شده است با پيشنهاد رئيس جلسه و تصويب مجلس انجام مي شود. ارجاع بايد به همان كميسيون گزارش دهنده صورت گيرد. كميسيون بايد فقط موارد ارجاعي را رسيدگي و گزارش خود را ظرف يك هفته به هيأت رئيسه تسليم نمايد تا با تعيين اولويت در دستور هفتگي درج شود.

ماده 156: اصلاحاتي كه در ماده‌اي پيشنهاد مي‌گردد قبل از خود ماده در باره آنها در مجلس رأي گرفته مي‌شود.

ماده 157: هنگام بحث نسبت به هر ماده، چنانچه بنا به درخواست كتبي هر يك از نمايندگان به تشخيص رئيس جلسه ابهامي در ماده مطرح‌ شده وجود داشته باشد، پيشنهاد رفع ابهام در جلسه پذيرفته و با صحبت يك مخالف و يك موافق هركدام به مدت حداكثر پنج دقيقه به رأي گذاشته مي ‌شود و يا موضوع جهت رفع ابهام توسط رئيس‌ جلسه به كميسيون اصلي ارجاع مي ‌گردد.

مبحث سوم: مراحل بررسي و تصويب طرحها و لوايح فوري

قسمت اول : كليات موضوع طرحها و لوايح فوري

ماده 158: طرحها و لوايح فوري عبارتند از يك فوريتي، دوفوريتي و سه فوريتي.

ماده 159: وقتي كه فوريت طرح يا لايحه‌اي تقاضا مي‌شود، پس از توضيح پيشنهاد كننده يا يكي از پيشنهاد كنندگان و اظهارات مخالف و موافق، ‌نسبت به فوريت، رأي گرفته مي‌شود. درصورتي كه تقاضاي فوريت ضمن طرح يا لايحه مطرح نشده باشد، پانزده نفر از نمايندگان نيز مي‌توانند كتباً‌ تقاضاي فوريت آن طرح يا لايحه را بنمايند. تصويب فوريت طرحها و لوايح با توجه به درجه فوريت به ترتيب ذيل مي‌باشد:
1 - يك‌فوريت؛ با صحبت يك مخالف و يك موافق و با رأي اكثريت مطلق حاضران.
2 - دو و سه فوريت؛ با صحبت دو مخالف و دو موافق و به ترتيب با رأي اكثريت دو سوم حاضران و دو سوم مجموع نمايندگان. ‌

تبصره: هيأت رئيسه موظف است طرحها و لوايح داراي فوريت را حداقل يكساعت قبل از طرح فوريت آنها در جلسه علني تكثير و دراختيار‌ نمايندگان قرار دهد. ‌

ماده 160: اصل بر عادي بودن رسيدگي طرحها و لوايح است. بنابراين فوريت آنها بايد مبين ضرورت و يا حالت استثنايي و مستند به دلائل ذيل ‌باشد:
1 - يك فوريت؛ نياز فوري جامعه و اولويت طرح و يا لايحه مورد نظر نسبت به ساير موارد مطروحه.
2 - دوفوريت؛ ضرورت جلوگيري از وقوع خسارت احتمالي و فوت فرصت.
3 - سه فوريت؛ حالت كاملاً اضطراري و حياتي و براي مقابله سريع با خسارت حتمي.

ماده 161: در طرحها و لوايحي كه فوريت آنها تصويب شده باشد، ابتدا نسبت به اصل آن مذاكره مي‌شود و پس از آن براي ورود به شور در ماده ‌واحده يا مواد، رأي گرفته مي‌شود و آنگاه راجع به هر يك از مواد جداگانه مذاكره و اخذ رأي به عمل مي‌آيد.

ماده 162: با تقاضاي دولت يا پانزده نفر از نمايندگان و تصويب مجلس قبل از ورود به شور در ماده واحده يا مواد طرح و يا لايحه مي‌ توان از آن‌سلب فوريت بطور مطلق، و يا سلب يك فوريت از دو فوريت، و يا يك يا دو فوريت از طرحها و لوايح سه فوريتي نمود. تقاضاي فوريت يا سلب فوريت براي هر‌طرح و يا لايحه فقط يك‌ بار امكانپذير است.

قسمت دوم: طرحها و لوايح يك فوريتي

ماده 163: طرحها و لوايح يك فوريتي، پس از تصويب فوريت، به كميسيون‌هاي اصلي، فرعي ارجاع مي‌شود تا خارج از نوبت مورد بررسي و‌تصويب قرار گيرد. گزارش كميسيون درباره اين طرحها و لوايح حداقل چهل و هشت ساعت قبل از موقع طرح در مجلس چاپ و بين نمايندگان توزيع‌ مي‌شود.

ماده 164: طرحها و لوايح يك فوريتي يك شوري است و پس از وصول گزارش كميسيون، خارج از نوبت در دستور كار مجلس قرار مي‌گيرد و‌يك نوبت درباره آن شور به عمل مي‌آيد، بدين.‌ترتيب كه ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده يا هر يك از مواد مذاكره و اخذ رأي مي‌شود.‌

قسمت سوم: طرحها و لوايح دوفوريتي

ماده 165: نحوه رسيدگي به طرح ها و لوايح دو فوريتي به شرح زير مي باشد: 1 ـ حداكثر چهار ساعت پس از تصويب فوريت، طرح يا لايحه چاپ و توزيع و به كميسيون ذي ربط ارجاع مي شود. 2 ـ حداكثر بيست ساعت پس از تصويب فوريت، پيشنهاد نمايندگان به كميسيون مربوط تسليم مي شود. 3 - گزارش كميسيون حداكثر سه روز كاري پس از تصويب فوريت، به هيأت ‌رئيسه ارسال مي‌ شود تا در دستور كار مجلس قرار گيرد. 4 ـ حداقل يك ساعت قبل از شروع مذاكرات، پيشنهادهاي نمايندگان چاپ و توزيع مي شود.

تبصره 1: ـ چنانچه كميسيون در مهلت فوق گزارش خود را ارائه ننمايد طرح يا لايحه در دستور كار مجلس قرار مي گيرد.

قسمت چهارم: طرحها و لوايح سه فوريتي

ماده 166: طرحها و لوايح سه ‌فوريتي، پس از تصويب فوريت، بلافاصله در همان جلسه در دستور مجلس قرار مي‌گيرد.

ماده 167: در طرحها و لوايح سه فوريتي، پس از تصويب فوريت بلافاصله كليات و سپس، در همان جلسه نسبت به ماده واحده يا هر يك از مواد مذاكره و رأي‌گيري‌ مي‌شود. ‌پيشنهاد نمايندگان قبل از ورود به ماده واحده يا هريك از مواد پذيرفته مي‌شود و نسبت به آنها پس از اظهارات يك مخالف و يك موافق و نماينده دولت‌ اخذ رأي به عمل مي‌آيد.

مبحث چهارم : بررسي طرحها و لوايح طبق اصل هشتاد و پنجم (85) ‌

ماده 168: در مواردي كه مجلس ضروري تشخيص دهد، طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسي اختيار تصويب آزمايشي بعضي از قوانين‌را كه جنبه دائمي دارند به كميسيون‌هاي خود و تصويب دائمي اساسنامه سازمانها، شركتها ، مؤسسات دولتي يا وابسته به دولت را به كميسيون‌هاي ‌خود يا به دولت تفويض مي‌كند. ‌

تبصره 1: دولت بايد حداقل شش ماه قبل از پايان مدت آزمايشي قانون مذكور جهت تمديد يا تعيين تكليف دائمي آن، اقدام قانوني لازم را معمول دارد. هيأت رئيسه موظف است از طريق لايحه يا طرح ترتيبي اتخاذ نمايد كه تا پايان زمان آزمايشي، تعيين تكليف شده باشد. طرح يا لايحه مي تواند به صورت ماده واحده و بدون تغييرات يا با اصلاح موادي از قانون آزمايشي تنظيم شود.

تبصره 2: پس از انقضاء زمان آزمايشي ، اينگونه قوانين اعتبار قانوني نخواهند داشت.

تبصره 3: مدت اجراء اصلاحيه هاي قانون آزمايشي و برنامه توسعه تابع مدت اجراء اصل قانون خواهد بود.

ماده 169: هرگاه دولت يا پانزده نفر از نمايندگان قبل از شروع رسيدگي نهايي در مجلس تقاضاي ارجاع طرح يا لايحه‌اي را طبق اصل هشتاد و پنجم (85) به كميسيون يا كميسيون‌هاي‌ مجلس و يا دولت بنمايد، اين تقاضا در جلسه علني اعلام و در دستور هفتگي بعدي مجلس قرار مي ‌گيرد.

ماده 170: هنگام طرح تقاضاي مزبور در مجلس، نماينده دولت و يا نماينده منتخب تقاضاكنندگان، دلائل ضرورت ارجاع طرح و يا لايحه را‌ حداكثر به مدت ده دقيقه بيان مي‌ نمايد و سپس دو نفر مخالف و دو نفر موافق كه قبلاً ثبت ‌نام كرده‌اند و درصورت عدم ثبت نام، در مجلس نوبت‌ گرفته‌اند، هر يك به مدت ده دقيقه صحبت كرده و آنگاه رأي‌گيري مي‌شود.

ماده 171: پس از موافقت مجلس، طرح يا لايحه به كميسيون فرستاده مي‌شود. ترتيب رسيدگي اين قبيل طرحها و لوايح در كميسيون همان ترتيب ‌رسيدگي و تصويب طرحها و لوايح در مجلس خواهد بود، اما مناط در تصويب رأي حداقل دو سوم اعضاء كميسيون مي‌باشد.

ماده 172: پس از تصويب طرح يا لايحه در كميسيون‌ها، تعيين مدت اجراي آزمايشي آن در دستور كار مجلس قرار خواهد گرفت، به اين ترتيب كه مصوبه كميسيون به همراه پيشنهاد مدت اجراء، چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس تكثير و در اختيار نمايندگان قرار گيرد. ‌هنگام طرح تعيين مدت در جلسه علني، در صورتي كه پيشنهاد ديگري نباشد، نسبت به پيشنهاد كميسيون رأي‌گيري مي‌شود. در غير اين صورت، نسبت‌ به پيشنهاد نمايندگان به ترتيب وصول در جلسه علني پس از صحبت يك مخالف و يك موافق رأي‌گيري خواهد شد.

تبصره 1: ـ مسكوت ماندن اينگونه طرحها و لوايح تا قبل از تصويب مدت اجراي آزمايشي آن طبق روال بررسي طرحها و لوايح، قابل طرح است.

تبصره 2: ـ چنانچه پانزده نفر از نمايندگان تقاضاي لغو رسيدگي طرح يا لايحه طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسي را تا قبل از تأييد شوراي نگهبان از مجلس داشته باشند اين تقاضا در همان جلسه اعلام و در جلسه بعد طبق ماده (170) آيين نامه داخلي مطرح مي گردد و در صورت تصويب اين تقاضا، رسيدگي به لايحه يا طرح طبق آيين نامه داخلي ادامه مي يابد.

ماده 173: در صورتي كه مجلس تصويب دائمي اساسنامه سازمانها، شركتها، مؤسسات دولتي و يا وابسته به دولت را به دولت واگذار كند.اساسنامه بايد در جلسات هيأت وزيران مطرح شود و به تصويب برسد ترتيب ‌رسيدگي و تصويب اساسنامه‌ هاي مذكور طبق آيين‌ نامه داخلي هيأت وزيران خواهد بود.

مبحث پنجم: تفسير قوانين

ماده 174: رسيدگي به طرحها و لوايح مربوط به شرح و تفسير قوانين عادي يك شوري است و مي‌تواند با فوريت مورد‌ مذاكره قرار گيرد، در تفسير قوانين بحث در كليات و جزئيات از هم تفكيك نمي‌ شود.

ماده 175: درصورتي كه استفساريه به‌ صورت عادي و يك فوريتي باشد، پس از گزارش كميسيون و توضيح سخنگو، يك مخالف و يك موافق، هر يك‌ به مدت ده دقيقه صحبت خواهند كرد. با پيشنهاد رئيس و يا ده نفر از نمايندگان و تصويب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق تا 2 برابر قابل تغيير‌است. در مورد تفسير قوانين نماينده دولت هم مي‌تواند صحبت كند.

ماده 176: درصورتي كه گزارش كميسيون و همين‌ طور پيشنهادهاي ديگر كه به كميسيون رسيده است، به تصويب مجلس نرسد، هر نماينده ‌مي‌تواند نظر خود را كتباً به هيأت رئيسه بدهد. پيشنهادها به ترتيب وصول مورد بحث قرار مي‌گيرد و اگر پيشنهادي به تصويب نرسيد موضوع براي ‌بحث بيشتر به كميسيون ارجاع مي‌شود.

ماده 177: درصورتي كه تفسير بصورت دو فوريتي و سه فوريتي باشد همانند ديگر طرحها و لوايح دو فوريتي و سه‌ فوريتي مورد رسيدگي قرار‌ مي‌ گيرد.

مبحث ششم: نكات مشترك مربوط به بررسي طرحها و لوايح ‌

ماده 178: در مواردي كه طرح يا لايحه قانوني مربوط به امور داخلي مجلس نباشد، از طريق هيأت رئيسه به وزير يا مسؤول اجرائي مربوطه رسماً‌اطلاع داده مي‌ شود تا خود يا معاون او كه رسماً به مجلس معرفي شده در جلسه علني حاضر شود و در مذاكرات شركت نمايد. درصورت اطلاع و عدم ‌حضور وزير يا معاون بدون عذر موجه، ازطرف رئيس مجلس مؤاخذه خواهد شد. بهر صورت، در همان جلسه، حتي با عدم حضور وزير يا مسؤول‌ اجرائي مربوطه، طرح يا لايحه مورد بررسي قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصميم خواهد شد. ‌

ماده 179: سوالات توضيحي نمايندگان، در شور اول يا دوم طرحها و لوايح كه مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس كتباً به رئيس‌ مجلس تقديم مي‌شود. رئيس اين سوالات را به سخنگوي كميسيون مربوط يا به نماينده دولت مي‌دهد تا به هنگام توضيح و يا توجيه به آن پاسخ داده شود.

ماده 180: درصورتي كه حداقل بيست و پنج نفر از نمايندگان تا قبل از اتمام رسيدگي نهايي در مجلس كتباً از مجلس تقاضا كنند كه طرح يا لايحه قانوني واصل شده به مجلس براي‌ مدت معيني مسكوت بماند، پس از توضيح يكي از پيشنهاد دهندگان به مدت پنج دقيقه و پاسخ آن از طرف يك مخالف به‌ مدت حداكثر پنج دقيقه،‌رأي گرفته مي‌شود. تقاضاي مسكوت ماندن لايحه بدون موافقت معاون حقوقي و امور مجلس رئيس جمهور يا وزير يا معاون امورمجلس ذي‌ربط پذيرفته نخواهد شد. ‌تقاضاي مسكوت ماندن در هر طرح و لايحه فقط براي يك مرتبه مجاز خواهد بود. هيأت رئيسه موظف است پس از گذشت مدت مسكوت ماندن،‌طرح يا لايحه را مجدداً در دستور كار مجلس قرار دهد. ‌

تبصره: چنانچه تقاضاي مسكوت ماندن براي انجام اصلاحات طرح يا لايحه باشد پس از تصويب مسكوت ماندن به كميسيون ذي‌ربط جهت‌ انجام اصلاحات ارجاع مي‌گردد. نحوه رسيدگي به اصلاحات همچون رسيدگي در شور دوم طرحها و لوايح خواهد بود.

ماده 181: اخطار راجع به منافي بودن طرحها و لوايح و ساير موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسي مقدم بر‌اظهارات ديگر است و مذاكرات در موضوع اصلي را متوقف مي‌كند. اين اخطار بايد قبل از رأي گيري و با استناد به اصل مربوطه حداكثر ظرف سه دقيقه به عمل آيد.‌درصورتي كه رئيس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظرخواهي مي‌نمايد چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئيس نسبت به ‌پذيرش اصلاحات پيشنهادي يا حذف مورد اشكال يا ارجاع آن به كميسيون گزارش دهنده جهت بررسي مجدد اقدام خواهد كرد.

ماده 182: درصورتي كه نمايندگان نسبت به اجراي آيين‌ نامه داخلي مجلس تخلفي را كه مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمايند، حق دارند‌ بلافاصله مورد تخلف را قبل از رأي گيري و با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداكثر ظرف سه دقيقه تذكر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق‌ و يا پايان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداكثر ظرف سه دقيقه تذكر دهند چنانچه رئيس تذكر را وارد بداند‌ موظف است به آن ترتيب اثر دهد.

ماده 183: پس از آنكه مجلس درباره طرح يا لايحه‌اي رأي نهائي داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن در اداره كل قوانين مجلس‌ بايگاني مي‌شود. ‌

ماده 7: ـ اخطار و تذكر پس از رأي گيري در مجلس درباره موضوع رأي گيري شده پذيرفته نمي شود و مصوبات مجلس قابل تغيير يا اصلاح يا ارجاع به كميسيون نيست و بايد مراحل تعيين شده در اين آيين نامه اجراء شود.

مبحث هفتم: ارجاع مصوبات مجلس به شوراي نگهبان و مراحل‌رسيدگي آنها

ماده 184: كليه مصوبات مجلس رسماً به شوراي نگهبان فرستاده مي‌ شود. درصورتي كه شورا ظرف ده روز پس از وصول يا پس از انقضاي ده روز‌ تمديد مذكور در اصل نود و پنجم (95) قانون اساسي، مخالفت خود را اعلام نكرد، طبق اصل نود و چهارم (94) قانون اساسي، مصوبات از طرف‌ مجلس جهت امضاء و ابلاغ به رياست جمهوري ارسال مي‌شود. ‌

تبصره: روز وصول مصوبه و روز اعلام نظر شوراي نگهبان به مجلس جزء مهلت‌هاي مقرر محسوب نمي‌گردد.

ماده 185: مصوبات مجلس تا زمان اعلام نظر نهائي شوراي نگهبان از دستور خارج نمي‌شود. شوراي نگهبان، درصورت رد مصوبات مجلس،‌موظف است علت رد را صريحاً به مجلس گزارش نمايد تا بلافاصله تكثير و توزيع شود.

ماده 186: مصوبات عادي و يك فوريتي مجلس كه از طرف شوراي نگهبان رد شده به كميسيون مربوطه ارسال مي‌شود و با اعلام وقت قبلي با‌حضور نماينده شوراي نگهبان، موارد اعتراض براي اصلاح مورد بحث قرار مي‌گيرد. درصورت عدم حضور نماينده شوراي نگهبان در موعد اعلام شده، ‌كميسيون با ملحوظ نمودن نظر شوراي نگهبان كار خود را انجام مي‌دهد. ‌
نمايندگاني كه پيشنهاد اصلاحي داده‌اند، در اين مرحله مي‌توانند در كميسيون شركت نمايند. نظر كميسيون همراه پيشنهادهاي نمايندگان‌ در مجلس مطرح مي‌شود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رأي قرار مي‌گيرد.
‌چنانچه درمورد ماده‌اي، كميسيون نيز همراه پيشنهادهاي ديگر پيشنهاد داده باشد، اول پيشنهاد كميسيون به رأي گذاشته مي‌ شود و درصورت عدم ‌تصويب، پيشنهادهاي ديگر مطرح مي‌شود.
‌درصورت عدم تصويب پيشنهاد كميسيون و يا پيشنهادهاي قبلي نمايندگان در مجلس، پيشنهادهاي جديد پذيرفته مي‌شود و درباره آنها بحث و‌رأي ‌گيري به‌ عمل مي‌آيد.

تبصره 1: پس از ايراد شوراي نگهبان، دولت حق پيشنهاد اصلاح لايحه را ندارد مگر در موارد ايراد شوراي نگهبان.

تبصره 2: شوراي نگهبان نمي‌ تواند پس از گذشت مهلت‌ هاي مقرر و رفع ايراد در نوبت اول، مجدداً مغايرت موارد ديگري را كه مربوط به‌ اصلاحيه نمي‌ باشد بعد از گذشت مدت قانوني به مجلس اعلام نمايد مگر در رابطه با انطباق با موازين شرعي

تبصره 3: اگر با اصلاح ماده مورد ايراد شوراي نگهبان، ماده به كلي خاصيتش را از دست بدهد، مي‌توان آن را حذف كرد. ‌

ماده 187: پس از بررسي گزارش كميسيون كه در آن نظر شوراي نگهبان ملحوظ شده است و راي‌ گيري نسبت به آن، مصوبه مجدداً به شوراي‌ نگهبان ارسال مي‌شود. اگر اين مصوبه هنوز وافي به نظرات شوراي نگهبان نباشد، مجدداً در مجلس مطرح مي‌گردد، درصورتي كه مجلس با در نظر‌ گرفتن حفظ مصلحت نظام همچنان بر رأي خود باقي باشد رئيس مجلس مصوبه مذكور را به مجمع تشخيص مصلحت نظام ارسال مي‌دارد. مجمع‌ موظف است تنها در موارد اختلاف و ديگر موارد مربوط به آن اظهار نظر قطعي نموده و گزارش آن را جهت طي مراحل بعدي به رئيس مجلس اعلام ‌نمايد.

مبحث هشتم: طرحهاي تنقيحي

ماده 192 مكرر 1: متن پيشنهادي معاونت قوانين مجلس شوراي اسلامي كه به ‌منظور تنقيح قوانين تهيه شده است، با امضاي حداقل پانزده نفر از نمايندگان به‌ عنوان طرحهاي تنقيحي به رئيس جلسه تقديم مي ‌شود. هيأت ‌رئيسه پس از اعلام وصول نسبت به ارجاع آن به كميسيون‌ هاي مربوط اقدام مي ‌كند.

ماده 192 مكرر 2: گزارش طرحهاي تنقيحي به صورت يك ‌شوري و بدون تفكيك كليات و جزئيات در صحن مجلس مورد بحث و بررسي قرار مي‌ گيرد. پس از گزارش سخنگوي كميسيون و صحبت سه مخالف و سه موافق به ترتيب يك مخالف و يك موافق و توضيح معاون قوانين مجلس هر كدام به مدت ده دقيقه و توضيحات نهائي سخنگوي كميسيون به مدت پنج دقيقه، گزارش كميسيون به رأي گذاشته مي ‌شود.
در صورت عدم تصويب گزارش مزبور، مجدداً به كميسيون ارجاع مي ‌شود تا نسبت به اعمال اصلاحات اقدام و گزارش آن را به مجلس ارائه كند، تا حسب روال اين ماده رسيدگي شود.

تبصره: در صورتي‌ كه گزارش كميسيون داراي موارد (موضوعات) متعدد باشد، براي هر يك از موارد به تفكيك رأي ‌گيري مي ‌شود.

باب دوم قانون آیين‌ نامه داخلی مجلس شوراي اسلامی